Πάφος: Η Αγορά της αρχαίας πόλης έρχεται σήμερα στο φως

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Αρχαιολογικές και πανεπιστημιακές αποστολές από διάφορες ξένες χώρες, ανά τις πέντε ηπείρους, συνδράμουν το έργο του Τμήματος Αρχαιοτήτων για να έρθουν στο φως χρόνια τώρα πτυχές του αρχαιολογικού μεγαλείου της Πάφου. Μια από τις πλέον πολύχρονες παρουσίες στην πόλη της Αφροδίτης είναι η πολωνική, της οποίας το έργο στην Κάτω Πάφο είναι τεράστιο.

Πρόσθετη αποστολή από τη φίλη χώρα, αυτή του Πανεπιστημίου Jagiellonian της Κρακοβίας η οποία ξεκίνησε ανασκαφές στην Κύπρο το 2011 με επίκεντρο τη διερεύνηση της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής φάσης της ιστορίας του νησιού.

Το έργο της συγκεκριμένης ακαδημαικής αποστολής παρουσιάστηκε την περασμένη εβδομάδα σε ειδική εκδήλωση στην Πάφο, με την ευκαιρία της έκδοσης ειδικού βιβλίου για το τεράστιο έργο που επιτελείται και για την σημασία των ανευρεθέντων. Μιλώντας σήμερα στο PafosNet η επιμελήτρια της έκδοσης και υπεύθυνη του μεγαλύτερου ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου της Κρακοβίας και ενός από τα λίγα αρχαιολογικά προγράμματα της Πολωνίας στον τομέα της Κλασικής αρχαιολογίας, δρ. Ευδοξία Παπουτσή- Wladyka, τόνισε ότι οι ανασκαφές αποτελούν μέρος μιας σημαντικής επένδυσης σε έναν χώρο εγγεγραμμένο στον κατάλογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, στην πρωτεύουσα της Κύπρου κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο.

« Για να καταλάβουμε το ρόλο της πόλης κατά την Ελληνιστική περίοδο, το χρονικό διάστημα που ακολουθεί το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου», τόνισε, « θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η Κύπρος κατακτήθηκε από τον Πτολεμαίο Λάγου, έναν από τους Μακεδόνες στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου και Σατράπη της Αιγύπτου. Ο Πτολεμαίος 1ος Σωτήρας, όπως ονομάστηκε αφού ανακηρύχτηκε βασιλιάς της Αιγύπτου, ίδρυσε την Πτολεμαϊκή δυναστεία ή δυναστεία των Λαγιδών, και πρωτεύουσα του βασιλείου του ήταν η Αλεξάνδρεια. Οι Μακεδόνες βασιλείς εφάρμοσαν στην Κύπρο ένα εντελώς νέο πολιτικό και οικονομικό σύστημα. Κατά την προ-πτολεμαϊκή περίοδο, το νησί ήταν διαιρεμένο σε πολλές μικρές αυτόνομες πολιτείες, τα λεγόμενα κυπριακά βασίλεια, ένα από τα οποία ήταν και το βασίλειο της Πάφου, με έδρα του την μετέπειτα Παλαίπαφο, στα σημερινά Κούκλια.  Ο τελευταίος βασιλιάς της δυναστείας των Κινυραδών που βασίλευε στην Πάφο ήταν ο Νικοκλής.

Η πόλις της Νέας Πάφου ιδρύθηκε από τον Νικοκλή, τον τελευταίο βασιλιά της τοπικής δυναστείας, στα τέλη του 4ου αιώνα π. Χ., ή από τον Πτολεμαίο 1ο , κατά τον 3ο αιώνα π. Χ., στο χώρο ενός μικρού οικισμού που προϋπήρχε γύρω από ένα φυσικό λιμάνι, στην νοτιοδυτική άκρη του νησιού.

Όταν οι Πτολεμαίοι της Αλεξάνδρειας πολιορκούσαν την Κύπρο, κατά τον 3ο αιώνα π. Χ., πριν την κατάκτηση της Κύπρου, η Πάφος ορίστηκε πρωτεύουσα του νησιού και κράτησε τη θέση αυτή και μετά την υπαγωγή της στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία το 58 π. Χ. Η Πάφος ήταν επίσης η έδρα του Ρωμαίου διοικητή, που είχε τον βαθμό του Ανθυπάτου. Η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στη Σαλαμίνα, στην ανατολική ακτή, τον 4ο αιώνα μ. Χ., όταν οι σχέσεις του νησιού με την ασιατική ακτή έγιναν πιο σημαντικές από ότι με την Αίγυπτο».

Μια περιοχή με έκταση περίπου 110 εκτάρια περικλείεται από τα τείχη της αρχαίας πόλης, σύμφωνα με την υπεύθυνη του προγράμματος, η οποία σχεδιάστηκε σύμφωνα με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, βάση του οποίου ένα πλέγμα κάθετων και ορθογώνιων δρόμων όριζε τις οικιστικές μονάδες, αφήνοντας μεγάλους ελεύθερους χώρους για τα δημόσια κτήρια και τους ναούς.

« Η Πάφος απέκτησε λιμάνι, το αρχαιότερο θέατρο του νησιού, ναούς και πιθανόν ανάκτορα πάνω στο λόφο της ακρόπολης, που θα ήταν στο Φανάρι, στο λόφο του Φάρου», εξηγεί. « Στα ανατολικά της ακρόπολης, κάτω από το λόφο, προστατευμένη από τους ισχυρούς δυτικούς ανέμους βρισκόταν η Αγορά μαζί με το Ωδείον, το οποίο θα χρησίμευε και ως Βουλευτήριον για τις συνελεύσεις του Δήμου. Αρχαιολογικές έρευνες από το Πανεπιστήμιο Βαρσοβίας και το Τμήμα Αρχαιοτήτων, έχουν ακόμη αποκαλύψει περιοχές στα δυτικά της πόλης με κατοικίες ευπόρων της Ρωμαϊκής περιόδου, ενώ άλλα κτήρια είναι γνωστά από τις επιγραφές και τα αρχαία κείμενα, όπως το Γυμνάσιον, αλλά κανένα από αυτά δεν έχει ακόμη εντοπισθεί.

Η Νέα Πάφος όφειλε τη φήμη της στο λιμάνι της, στην εύκολη πρόσβαση προς τις πλουτοπαραγωγικές περιοχές, κυρίως στα δάση και στα ορυχεία χαλκού, και στη στρατηγική της θέση πάνω στους εμπορικούς δρόμους της ανατολικής Μεσογείου που επρόκειτο να γνωρίσουν μεγάλη ανάπτυξη μετά την κατάκτηση από τον Μεγάλο Αλέξανδρο. Η Πάφος εξελίχτηκε σε ένα σημαντικό «Εμπορείον», έναν βασικό εμπορευματικό σταθμό πάνω στους θαλάσσιους δρόμους ανάμεσα στο Αιγαίο και την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Σημαντικά ευρήματα από τις ανασκαφές στην Πάφο, όπως εμπορικοί αμφορείς από πολλές περιοχές, αλλά και η μεγάλη επίδραση της Αλεξάνδρειας στην αρχιτεκτονική της πόλης, ορατή ιδιαίτερα στη νεκρόπολη των Τάφων των Βασιλέων, είναι ενδεικτική των οικονομικών και πολιτιστικών δεσμών της πόλης με τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου αλλά και ότι το λιμάνι της Πάφου ήταν ένας χώρος εμπορικών διευκολύνσεων».

Ο χώρος της «Αγοράς», που βρίσκεται στο αρχαιολογικό επίκεντρο του ενδιαφέροντος, τονίζει η κ. Παπουτσή, είναι ιδιαιτέρως σημαντική για την αρχαία πόλη της Πάφου.

Είναι γνωστό, εξηγεί, ότι οι Έλληνες κατά την αρχαιότητα θεωρούσαν ότι μια πόλη, δεν μπορεί να ονομαστεί Πόλις, με την αρχαία έννοια, εάν δεν έχει Αγορά και Θέατρον. Η Αγορά ήταν η κεντρική πλατεία σε κάθε αρχαία πόλη.

« Έτσι, η Αγορά, βρίσκεται στην καρδιά κάθε ελληνικής πόλης, της οποίας είναι πολιτικό, κοινωνικό, θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο της κοινότητας. Λειτουργούσε επίσης ως αθλητικό, καλλιτεχνικό και πνευματικό κέντρο της πόλης.

Το ερευνητικό πρόγραμμα για την Αγορά της Πάφου, ξεκίνησε το 2011, αλλά η αγορά είχε ανακαλυφθεί νωρίτερα, στη δεκαετία του 1970, όταν ο Κυριάκος Νικολάου από το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου, είχε ανασκάψει την Ρωμαϊκή αγορά. Τότε, πίστευαν ότι η Αγορά είχε πλευρές μήκους 100 περίπου μέτρων και περικλειόταν από υπόστυλες στοές. Η χρονολόγηση της Αγοράς ήταν σύμφωνα με τα τότε δεδομένα από τον 2ο μέχρι τον 4ο αιώνα μ. Χ.

Το ερευνητικό πρόγραμμα του πανεπιστημίου μας για την Αγορά της Πάφου αναπτύσσεται σε δύο φάσεις: η πρώτη από το 2011 μέχρι το 2014 και η δεύτερη, η τρέχουσα φάση, από το 2015 μέχρι το 2020, και οι δύο φάσεις χρηματοδοτούνται από το Πολωνικό κέντρο Επιστημών και το Πανεπιστήμιο Jagiellonian της Κρακοβίας».

Αρχικά, τονίζει η επικεφαλής του, το ερευνητικό πρόγραμμα για την Αγορά της Πάφου έθεσε ως στόχους να επαληθεύσει τα ευρήματα του Κυριάκου Νικολάου, να διαπιστώσει κατά πόσον υπήρχε αγορά της Ελληνιστικής περιόδου κάτω από τη Ρωμαϊκή, να καθορίσει την χρονολόγηση και τη μορφή αυτού του δημόσιου χώρου, και να αναλύσει την αρχιτεκτονική εξέλιξη της αγοράς.

« Στη δεύτερη φάση του προγράμματος, που ξεκίνησε το 2015, το πεδίο των ερευνών μας επεκτάθηκε», τονίζει. « Συνεχίστηκε η διερεύνηση της Αγοράς, αλλά επεκτείναμε τις έρευνές μας σε όλη την πόλη, χρησιμοποιώντας μη επεμβατικές και γεω-αρχαιολογικές τεχνικές για να τεκμηριώσουμε τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα υποδομών οικονομικής φύσεως και οικονομικών δραστηριοτήτων.

Μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα ο χαρακτηρισμός των αλληλεπιδράσεων ανθρώπου-περιβάλλοντος και ο αντίκτυπός τους στην οργάνωση της οικονομίας της Πάφου. Στόχος μας ήταν να χρησιμοποιήσουμε μια σειρά τεχνικών και μεθόδων για να δώσουμε μια νέα προοπτική στην πρωτεύουσα της αρχαίας Κύπρου, και ειδικότερα, να επανεκτιμήσουμε τη σημασία της ως οικονομικού κέντρου τόσο στο νησί όσο και, γενικότερα, στην ανατολική Μεσόγειο».

Την Αγορά της Πάφου περιέκλειαν μεγάλες στοές, αναφέρει η Ευδοξία Παπουτσή- Wladyka, επισημαίνοντας ότι αποτελεί μία από τις μεγάλες επιτυχίες η διαπίστωση ότι η Ανατολική και Νότια στοά της Αγοράς είχαν ανεγερθεί στα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ., οπότε οι αρχές της Αγοράς έχουν πλέον μετακινηθεί 300 περίπου χρόνια νωρίτερα από ότι μέχρι τώρα είχε υποτεθεί:

« Είναι επίσης πολύ σημαντικό να αναφέρουμε ότι η έρευνα δεν έχει αποκαλύψει μέχρι σήμερα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που να χρονολογούνται μετά το σεισμό του 2ου αιώνα μ.Χ., κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Αδριανού. Αυτό σημαίνει ότι η Αγορά πιθανώς έπαυσε να λειτουργεί ως τέτοια, και δεν αποκλείεται οι δραστηριότητες της αγοράς να μεταφέρθηκαν σε άλλα κτίρια, όπως π.χ. στην Οικία του Θησέα. Αυτή όμως είναι μια υπόθεση εργασίας και πρέπει να μελετηθεί περισσότερο.

Στα κινητά ευρήματα περιλαμβάνονται χιλιάδες θραύσματα κεραμικής και ακέραια αγγεία, αλλά και πολλά μεταλλικά αντικείμενα, αντικείμενα από γυαλί και πέτρα, ειδώλια, λυχνάρια, οστέινα αντικείμενα, ζωικά οστά και ανθρώπινα όστα, κλπ. Μια τεράστια ομάδα ερευνητών εργάζεται πάνω στο υλικό αυτό και στην προετοιμασία για δημοσίευση. Το αποτέλεσμα θα είναι η ανασύσταση της εξέλιξης της πόλης και της Αγοράς, των οικολογικών συνθηκών, της οικονομίας και των εμπορικών επαφών της, καθώς και της καθημερινής ζωής των κατοίκων, της διατροφής τους και των μαγειρικών συνηθειών και πολλές άλλες πτυχές της ζωής».

Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν μέχρι σήμερα, ειδικά τα αποτελέσματα της μη επεμβατικής έρευνας από την ομάδα του πανεπιστημίου του Αμβούργου υπό την καθοδήγηση της καθηγήτριας Martina Seifert που πραγματοποιήθηκε με μαγνητόμετρο και γεω-ραντάρ, παρέχουν πολλές δυνατότητες περαιτέρω διερεύνησης της τοπογραφίας της αρχαίας πόλης, εξηγεί η υπεύθυνη της αποστολής.

Αποκαλύπτει επίσης ότι διερευνάται η υπόθεση ύπαρξης ενός δεύτερου λιμανιού, κοντά στην παραλία του Φάρου.

« Σύμφωνα με τη γεωαρχαιολογική έρευνα, μια προσομοίωση από την ομάδα των γεωαρχαιολόγων δείχνει ότι η ακτή της θάλασσας κατά την αρχαιότητα ήταν 2,5 μέτρα υψηλότερη από ότι σήμερα. Η τάφρος κοντά στο δυτικό τείχος της πόλης, ανατολικά από την παραλία του Φάρου, δεν θα μπορούσε να ήταν η λεκάνη του λιμανιού, αλλά θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως καταφύγιο για το τράβηγμα των πλοίων στην ξηρά.

Εκ μέρους του Τμήματος Αρχαιοτήτων, ο δρ. Ευστάθιος Ράπτου τονίζει ότι τα µνηµεία της Πάφου, όπως και τα µνηµεία της Κρακοβίας έχουν εγγραφεί εδώ και δεκαετίες στον κατάλογο της Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς της Ουνέσκο.

« Το 2018, η Κρακοβία γιόρτασε τα σαραντάχρονα της εγγραφής της στον κατάλογο της Ουνέσκο και η Πάφος τα γιορτάζει σε λίγο καιρό, το 2020», αναφέρει. « Η αρχή χρήσης των νέων επιστημονικών µεθόδων στο ερευνητικό πρόγραµµα της αρχαίας Αγοράς της Πάφου, ήταν πολύ περιορισµένη και διστακτική. Αλλά από το 2013 άρχισε να εφαρµόζει όλο και περισσότερο τις νέες µεθόδους και χάρη στις συνεργασίες που ανέπτυξε µε άλλα ερευνητικά ιδρύµατα, όπως µε τα Πανεπιστήµια του Kielce Πολωνίας και του Αµβούργου στη Γερµανία, το πρόγραµµα της Αγοράς της Πάφου µπήκε δυναµικά, µε πολύ εντυπωσιακό τρόπο θα έλεγα, στη νέα τεχνολογία αφήνοντας πολύ πίσω σε θέµατα εφαρµογής της τεχνολογίας όλα τα άλλα πανεπιστήµια και ερευνητικά κέντρα που εργάζονται στην Κύπρο.

Η ευρεία εφαρµογή των νέων τεχνολογιών υποβοηθήθηκε από την επέκταση των στόχων της αρχαιολογικής αποστολής πέραν της Αγοράς, αυτής καθ’ αυτής, Το πρόγραµµα εφαρµόζει αυτές τις νέες τεχνολογικές µεθόδους για τον εντοπισµό και διερεύνηση µέσα στην αρχαία πόλη όλων των καταλοίπων των υποδοµών που σχετίζονται µε την οικονοµία και το εµπόριο στοχεύοντας στη µελέτη των οικονοµικών θεµάτων της πόλης, αλλά των εµπορικών διασυνδέσεων της πόλης µε τον έξω κόσµο».