Οι ξεροληθιές του Ακάμα υπό την ομπρέλα της UNESCO

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Μπορεί γύρω από το μέλλον του Ακάμα να είναι ακόμη σε εξέλιξη μια, εντεινόμενη μάλιστα, διχογνωμία μεταξύ κοινωνικών φορέων και αρμοδίων, μια πτυχή της προστασίας και ανάδειξης του μοναδικού οικοσυστήματος όμως είναι ήδη σε εφαρμογή εδώ και λίγα χρόνια με ορατά αποτελέσματα: Το ξηρολιθικό παραδοσιακά ανθρωπογενές τοπίο της χερσονήσου, οι παραδοσιακές δηλαδή ξεροληθιές, έχουν πλέον μπει σε πρόγραμμα της UNESCO και της Κυπριακής Δημοκρατίας για την διατήρηση και προστασία τους και τα αποτελέσματα στις κοινότητες της περιοχής είναι κάτι παραπάνω από ικανοποιητικά.

Μιλώντας στο PafosNet για το συγκεκριμένο πρόγραμμα, η Αντωνία Θεοδοσίου, Αρχιτέκτονας και Μηχανικός Περιβάλλοντος και Αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Διεπιστημονικής Μελέτης της Ξερολιθιάς, αναφέρει ότι το κτίσιμο λίθων χωρίς συνδετικό κονίαμα έχει τα αχνάρια του στην αρχαιότητα με κύρια χαρακτηριστικά παραδείγματα αρχαίες οχυρώσεις, διαχωριστικούς και αναλημματικούς τοίχους, οδικά δίκτυα, έργα διαχείρισης νερού, καταφύγια, καθώς και κτήρια διαμονής ανθρώπων και ζώων.

Παράλληλα με τις μνημειακές κατασκευές δόμησης εν ξηρώ, διαμορφώνεται με ξερολιθιές το αγροτικό τοπίο, επισημαίνει. Αυτές παρουσιάζονται κυρίως μέχρι τον 20ο αιώνα και καθορίζουν μεταξύ άλλων την ταυτότητα του αγροτικού τοπίου:

« Τα είδη και λειτουργίες ξηρολιθικών κατασκευών στην Κύπρο είναι: Δόμες- αναλημματικοί τοίχοι οι οποίες προκύπταν από το ξιπέτρισμα των χωραφιών, λιθόστρωτες δαπεδοστρώσεις οι οποίες διαμόρφωναν τις πορείες στους οικισμούς και την μεταξύ τους σύνδεση, τα μονοπάτια και τις προσβάσεις στους αγρούς, αλώνια για τη διαλογή και το άλεσμα δημητριακών και οσπρίων, συστήματα διαχείρισης νερού για άντληση, δικτύωση και διοχέτευση του νερού στην καλλιέργεια, στον υδροκίνητο αλευρόμυλο, στο αλακάτι, στο λαγούμι, στη στέρνα, στο βοσκότοπο, στον αγρό, στην κατοικία, στιάθκια, καλύβες και μαντριά για προσωρινή διαμονή και προστασία από τις καιρικές συνθήκες των αγροτών και για τη φύλαξη ζώων, καμίνια ασβέστη και γύψου, πίσσας, κατασκευές κάρβουνου, κυψέλες μελισσών και άλλα».

Οι ξερολιθικές κατασκευές παρουσιάζουν πολλαπλές λειτουργίες, ιδιότητες και εκφάνσεις, εξηγεί η κ. Θεοδοσίου, αναφέροντας ενδεικτικά ότι μετατρέπουν άγονα εδάφη σε καλλιεργήσιμη γη, συσσωρεύουν και συγκρατούν χώμα και στηρίζουν επίπεδα-πεζούλες αγροτικής δραστηριότητας, στερεώνουν το δάπεδο στις αυλές, στις διαβάσεις, στα αλώνια, στα οδικά δίκτυα, στα γεφύρια και επιτρέπουν στη γη να απορροφήσει το νερό, ενώ οριοθετούν τις διαβάσεις στις περιοχές των καλλιεργειών οι οποίες διαμορφώνονταν με κατεύθυνση και ύψος παρειών που να εξασφαλίζει κατάλληλο προσανατολισμό για σκοπούς προστασίας έναντι των ψυχρών ανέμων.

« Ορίζουν επίσης και διευθετούν το χώρο, οριοθετούν τεμάχια γης και αγροτικές λειτουργίες», τονίζει. « Οργανώνουν τη διαχείριση του νερού και στηρίζουν τοιχώματα πηγαδιών, αεραγωγών, λαγουμιών, κτίζουν κελύφη καμινιών ασβέστη, γύψου, πίσσας, κάρβουνου και κυψελών, κατασκευάζουν υποστατικά ζώων, στεγάδια, καλύβες και μαντριά, διαμορφώνουν χώρους διαμονής αγροτών, σιλό αποθήκευσης αγροτικών προϊόντων, χώρους διατήρησης τυριού και πάγου και αποτελούν το καλύτερο γεωλογικό αποτύπωμα των περιοχών στις οποίες αυτές κατασκευάζονται, εφόσον χρησιμοποιούνται λίθοι από το άμεσό τους περιβάλλον, ενώ το είδος και η γεωμετρία των λίθων καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την τεχνική δόμησής τους».

Σύμφωνα με την Αντωνία Θεοδοσίου οι ξεροληθιές είναι επίσης συνυφασμένες με την προστασία των εδαφών, του περιβάλλοντος, της φύσης, την ανάπτυξη και την ενίσχυση της βιοποικιλότητας. Η συμβολή των πρακτικών ξηρολιθικής δόμησης στη διατήρηση ενός εναλλακτικού τρόπου κοινωνικής και αγροτικής οργάνωσης ήταν σημαντική, αναφέρει και η διαδικασία κατασκευής τους, η οποία απαιτούσε συντονισμό και συλλογική εργασία, συνέβαλε στην κοινωνική συνοχή των τοπικών κοινοτήτων.

« Μέσα και κοντά σε ξερολιθιές, έχουν καταγραφεί πολυάριθμα ενδημικά και γηγενή είδη πανίδας, τα οποία ζουν κυρίως στα μεσοδιαστήματα των λίθων, ενώ μερικά είδη όπως τα έντομα περνούν σε χειμερία νάρκη. Στις ξερολιθιές εξελίσσονται τα διάφορα στάδια μεταμόρφωσης των πεταλούδων, οι αράχνες βρίσκουν την τροφή τους, και στις μεγάλες κοιλότητες βρίσκουν καταφύγιο σκαντζόχοιροι, τρωκτικά και πουλιά και αναπτύσσεται εκτεταμένη χλωρίδα όπως βότανα, μύκητες, αγριολούλουδα και άλλα φυτά. Ένας ολόκληρος βιότοπος διατηρείται ανάμεσα στις πέτρες, προστατευμένος εκεί από αντίξοες καιρικές συνθήκες, και ο βιότοπος «σε συνέργεια» με τις πεζούλες καλλιέργειας, προστατεύει τα φυτά από ασθένειες και παράσιτα».

Η γνώση για την τέχνη της ξερολιθιάς μεταβιβάζεται με τρόπο προφορικό από γενιά σε γενιά, τονίζει η Αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Διεπιστημονικής Μελέτης της Ξερολιθιάς.

« Η μετάδοση των τεχνικών διαμόρφωσης και αξιοποίησης του αγροτικού χώρου γίνεται κατά τη διάρκεια των αγροτικών εργασιών. Η μετάδοση της γνώσης στις νεότερες γενιές, γίνεται σήμερα από παραδοσιακούς τεχνίτες, οργανωμένους φορείς και πρωτοβουλίες και ο βαθμός διάδοσης της τεχνικής για την διάσωση και συνέχιση των ξηρολιθικών κατασκευών ποικίλει από χώρα σε χώρα.

Στην Ισπανία, στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γαλλία, στη Βόρειο Αμερική και αλλού, λειτουργούν σχολές εκμάθησης της ξηρολιθικής τεχνικής δόμησης και οι απόφοιτοι λαμβάνουν πιστοποιητικό τεχνίτη ξηρολιθιάς. Στη Γαλλία υπάρχει επιμελητήριο τεχνιτών ξηρολιθιάς. Στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Τεργέστης υπάρχει ειδικό τμήμα ειδικά αφιερωμένο στη βιοποικιλότητα που αναπτύσσεται στις ξερολιθιές.

Η Διεθνής Ένωση για τη Διεπιστημονική Μελέτη της Ξερολιθιάς (SPS) οργανώνει από το 1990 και κάθε δυο χρόνια, συνέδρια και εργαστήρια σε διαφορετικές χώρες και περιοχές κάθε φορά. Συνέδρια οργανώνει και η Διεθνής Ένωση ITLA για το αναβαθμιδώμενο τοπίο από το 2010 τα οποία δεν επικεντρώνονται αποκλειστικά στις ξερολιθιές».

Mετά από πρωτοβουλία της Διεθνούς Ένωσης Διεπιστημονικής Μελέτης της Ξερολιθιάς και μέσω των εθνικών επιτροπών της UNESCO, αναφέρει η Αντωνία Θεοδοσίου, με πρωτοβουλία της εθνικής επιτροπής της Κύπρου και της Ελλάδος, οκτώ χώρες, Κύπρος, Ελλάδα, Γαλλία, Ελβετία, Ισπανία, Ιταλία, Κροατία και Σλοβενία, πέτυχαν την εγγραφή το 2018 της Τέχνης της Ξερολιθιάς στον Παγκόσμιο Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της UNESCO για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ανθρωπότητας.

« Η εγγραφή αυτή αποτελεί σημαντικό βήμα», τονίζει, « ενώ η UNESCO αναμένει όπως, τουλάχιστον τα κράτη-μέλη που υπέβαλαν το φάκελο, να καταρτίσουν εθνική στρατηγική για ενδυνάμωση της διάδοσης της Τέχνης».

Στην Κύπρο, παρατηρεί η κ. Θεοδοσίου, οργανώνονται συνέδρια και εκπονούνται μελέτες και έρευνες, ενώ η ξεροληθιά αποτελεί πλέον πρακτική που δεν απαντάται μόνο στην περιοχή του Ακάμα, αλλά σε πολλές άλλες περιοχές της Κύπρου με ειδικό περιβαλλοντικό ενδιαφέρον.

Οργανώνονται επίσης πρακτικά εργαστήρια από φορείς και άτομα. Η αποκατάσταση και συμπλήρωση λιθόστρωτων και αναλημματικών τοίχων σε μονοπάτι που βρίσκεται σε περιοχή Natura 2000 καθώς και η πιλοτική αποκατάσταση εγκαταλειμμένου λατομείου αμιάντου στο Τρόοδος έλαβαν έπαινο από το Συμβούλιο της Ευρώπης στο πλαίσιο της Σύμβασης για το Τοπίο.

« Την περίοδο 2012-2017 στο πλαίσιο του Διαχειριστικού Σχεδίου Χερσονήσου Ακάμα οργανώθηκαν πρακτικά εργαστήρια ξηρολιθικής δόμησης χρηματοδοτημένα από τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας, Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας. Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος 3PRO-TROODOS (2019-2022), το οποίο χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας και συντονίζεται από το Ινστιτούτο Κύπρου, προβλέπεται η πραγματοποίηση 12 εκπαιδευτικών εκδηλώσεων συνδυασμένων με εργαστήρια πρακτικής εκμάθησης της τεχνικής της ξηρολιθικής δόμησης.

Μέχρι σήμερα έχουν οργανωθεί τέσσερεις εκδηλώσεις και εργαστήρια για ομάδες χωριών τα οποία πραγματοποιήθηκαν στην Ορά για τις πυρόπληκτες περιοχές Λάρνακας Λεμεσού, στον Πεδουλά για τα χωριά της Μαραθάσας, στην Άλωνα για τα χωριά της Πιτσιλιάς και στην Βάσα Κοιλανίου για τα κρασοχώρια της Λεμεσού».

Προωθήθηκε επίσης η αποκατάσταση και συμπλήρωση ξηρολιθικού τοπίου σε δάσος λεπτοκαρυών επίσης σε περιοχή του δικτύου Natura 2000 του Γεωπάρκου Τροόδους. Όλα τα πιο πάνω είναι σημαντικά αλλά δεν είναι αρκετά, τουλάχιστον στην Κύπρο, καταλήγει η ειδικός για το θέμα:

« Το ξηρολιθικό τοπίο καταρρέει λόγω εγκατάλειψης, άγνοιας, αλόγιστες αναπτύξεις και ενέργειες όπως ρυμοτομίες. Αναμένεται να ασκηθούν πιέσεις από κάθε ενδιαφερόμενο έτσι ώστε να ενισχυθούν και εμπλουτιστούν σημαντικά οι όποιες προσπάθειες στήριξης της υπαίθρου και μεταξύ άλλων να παρασχεθούν γενναία κονδύλια για την επισκευή αλλά και την κατασκευή ξηρολιθιών».

Αν και η χρήση και η κατασκευή των ξερολιθιών έχει περιοριστεί τα τελευταία χρόνια, καθώς απαιτεί και κόπο και χειρωνακτική εργασία, αφού τα σύγχρονα αγροτικά μηχανήματα δεν έχουν πρόσβαση στις πεζούλες, η αξία τους είναι αναμφισβήτητη. Η ίδια τεχνική φαίνεται ότι χρησιμοποιείται από τους προϊστορικούς χρόνους και δεν είναι μόνο κυπριακό προνόμιο. Ιδιαίτερα αναπτυγμένη είναι η τεχνική αυτή στην Ελλάδα, τα Βαλκάνια, μεσογειακές χώρες και μέχρι τις ρυζοκαλλιέργειες της Ινδονησίας και τα τοπία της Αιθιοπίας.

 «Δεν είναι τυχαίο ότι είναι τόσο παλιά τεχνική. Γι’ αυτό και πρέπει να διασωθεί. Με τη χρήση της ξερολιθιάς μπορεί να αποφευχθεί η ερημοποίηση, που ήδη είναι εμφανής σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Αν οι ξερολιθιές συνεχίσουν να εγκαταλείπονται, η γη θα πάψει να βλασταίνει και θα συντελεστεί οικολογική καταστροφή. Επιπλέον, έχουν ιστορική, πολιτισμική, αρχαιολογική, κοινωνιολογική, αρχιτεκτονική, εθνολογική, γεωπονική και οικονομική αξία. Σε πολλές περιοχές όπου νέοι επιστρέφουν και ασχολούνται με τη γεωργία οι ξερολιθιές ζωντανεύουν – είναι ιδανικές για βιολογικές καλλιέργειες. Γι’ αυτό και η ίδια η τέχνη θα πρέπει να αρχίσει να διδάσκεται», αναφέρει χαρακτηριστικά η καθηγήτρια αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Ιουλία Παπαευτυχίου.