Ο καθηγητής του Νεάπολις, Θωμάς Παπαναστασίου, στο PafosNet: Μπαίνουμε σε φάση κλιμάκωσης

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

-Κύριε Παπαναστασίου είναι κακοί οι οιωνοί για το 2020 μετά τα όσα συνέβησαν στο Ιράκ με το θάνατο του Ιρανού στρατηγού Κασέμ Σουλεϊμανί και τις εξελίξεις στη Λιβύη με την εμπλοκή της Τουρκίας;

Πράγματι μπαίνουμε σε μια νέα φάση κλιμάκωσης μετά τα τελευταία γεγονότα της στοχευμένης επίθεσης των Αμερικανών στη Βαγδάτη που προκάλεσε το θάνατο του Ιρανού στρατηγού, καθώς και τις απειλές της Τουρκίας για αποστολή στρατευμάτων στη Λιβύη. Βέβαια, η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου βρισκόταν ήδη σε μια κατάσταση έντονης γεωπολιτικής αστάθειας με την εμπλοκή μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων με αντικρουόμενα συμφέροντα. Σε συνδυασμό με τις τελευταίες εξελίξεις φαίνεται ότι εισερχόμαστε σε μια περίοδο ακόμα πιο ρευστή για τη γειτονιά μας, όπου η ειρήνη γίνεται ολοένα και πιο εύθραυστη.

-Πόσο επικίνδυνες θεωρείτε ότι είναι οι εξελίξεις αυτές για τη δική μας ασφάλεια; Σε τι βαθμό δηλαδή θα μας επηρεάσουν;

Όσον αφορά στο θάνατο του Σουλεϊμανί και τις αντιδράσεις του Ιράν, θεωρώ ότι αυτές θα επικεντρωθούν σε αντίποινα του Ιράν κατά Αμερικανικών στόχων στη Μέση Ανατολή όπως στο Ιράκ και στη Συρία. Τα αντίποινα αυτά μπορεί να είναι και στρατιωτικά. Όποια όμως κι αν είναι αυτά, σίγουρα θα επιδεινώσουν την ήδη τεταμένη κατάσταση στην περιοχή. Η Κύπρος όπως και η Ελλάδα αποτελούν προπύργια ειρήνης και σταθερότητας στην περιοχή και οι κινήσεις μας έχουν πάντα στόχο την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών με βάση το διεθνές δίκαιο, αλλά πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι τα πράγματα αλλάζουν. Γειτνιάζουμε πλέον με μια «ζώνη» πολέμου και εντάσεων και  οι προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε τη νέα χρονιά θα είναι σαφώς πιο επικίνδυνες από πέρυσι. Συγκεκριμένα, έχουμε να αντιμετωπίσουμε νέες προκλήσεις από την Τουρκία σε σχέση με την πρόσφατη υπογραφή των Τούρκο-Λιβυκών μνημονίων για την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ και τη στρατιωτική συνεργασία των δύο κρατών, καθώς και τις προκλητικές κινήσεις της στην Κυπριακή ΑΟΖ. Οι κινήσεις αυτές της Τουρκίας συνοδεύονται από αεροναυτικές δυνάμεις ασκώντας απειλή κατά των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων και παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο.   

-Εφόσον οι ενέργειες της Τουρκίας είναι παράνομες ποιος είναι ο ρόλος του Διεθνούς Δικαίου; Πολλοί δηλαδή, αμφισβητούν το ρόλο του Διεθνούς Δικαίου στην προάσπιση των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων.

Είναι αλήθεια ότι συχνά ακούμε κριτική για το ρόλο του διεθνούς δικαίου κι ότι ειδικά σήμερα, το διεθνές δίκαιο είναι σε κρίση μιας και τα κράτη εξακολουθούν να το παραβιάζουν και να καταφεύγουν στην ένοπλη βία για την επιδίωξη των συμφερόντων τους. Πρέπει όμως να θέτουμε τα πράγματα στη σωστή τους βάση.

Κοιτάμε συνήθως τις περιπτώσεις που δεν εφαρμόζεται το διεθνές δίκαιο αγνοώντας τις πολύ περισσότερες περιπτώσεις που εφαρμόζεται. Εξάλλου, κάθε κανόνας δικαίου ανεξαρτήτως ύπαρξης καταναγκαστικού μηχανισμού, είναι καταδικασμένος να παραβιάζεται. Ούτε πρέπει να επιρρίπτουμε ευθύνες στο διεθνές δίκαιο για τη μη συμμόρφωση των κρατών σε αυτό, κάτι που εξαρτάται κυρίως από τη συμπεριφορά των μεγάλων δυνάμεων μιας και χωρίς αυτές δεν μπορεί να επιβληθεί η διεθνής νομιμότητα, αλλά ούτε να υποβαθμίζουμε τη χρησιμότητά του, ειδικά σε περιπτώσεις μικρών κρατών που προσφεύγουν σε αυτό για να υποστηρίξουν τα δίκαιά τους απέναντι σε πολύ ισχυρότερα κράτη.

-Τέτοια περίπτωση είναι και η Κυπριακή Δημοκρατία; Και αν ναι, μπορείτε να μας δώσετε ένα παράδειγμα που έχει φανεί χρήσιμο το Διεθνές Δίκαιο στην υπεράσπιση των συμφερόντων μας έναντι της Τουρκίας, που εξακολουθεί να κατέχει το βόρειο τμήμα του νησιού;

Ναι σίγουρα, πιστεύω η Κυπριακή Δημοκρατία είναι μια αντιπροσωπευτική περίπτωση. Για παράδειγμα, η Σύμβαση του 1982 των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας αποτέλεσε το «εργαλείο» πραγμάτωσης ενός από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της Κύπρου στη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας: της θέσπισης αποκλειστικής οικονομικής ζώνης –ΑΟΖ- και των συμφωνιών οριοθέτησης κυρίως με την Αίγυπτο και το Ισραήλ, πάνω στις οποίες στηρίζουμε έκτοτε τα κυριαρχικά μας δικαιώματα για έρευνα και εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου που βρίσκεται στο υπέδαφος της θαλάσσιας αυτής ζώνης. Και παρόλο που η Τουρκία προσπάθησε (και εξακολουθεί να προσπαθεί) να ματαιώσει το ενεργειακό πρόγραμμα της Κυπριακής Δημοκρατίας, παραβιάζοντας το διεθνές δίκαιο της θάλασσας, δεν έχει καταφέρει να εμποδίσει τους σχεδιασμούς της Δημοκρατίας και τις διεθνείς συμφωνίες που έχει συνάψει τόσο με άλλα κράτη όσο και με τις ενεργειακές εταιρείες.

-Είναι όμως από μόνη της αρκετή η επίκληση του διεθνούς δικαίου της θάλασσας για την υπεράσπιση των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων;

Ασφαλώς όχι. Όπως ανέφερα προηγουμένως, το διεθνές δίκαιο είναι το «εργαλείο». Χρειάζονται επομένως οι απαραίτητοι χειρισμοί για την επιτυχή χρησιμοποίησή του προκειμένου να ικανοποιηθούν οι στόχοι της προάσπισης των εθνικών μας συμφερόντων. Στο παράδειγμα της κυπριακής ΑΟΖ, συνέβαλλαν και οι καλοί διπλωματικοί χειρισμοί της Κυπριακής Δημοκρατίας, οι σωστές και γρήγορες λήψεις αποφάσεων και η επιλογή τόσο των στρατηγικών συμμαχιών με την Ελλάδα, Αίγυπτο και Ισραήλ, (οι λεγόμενες τριμερείς συμφωνίες), όσο και με την υπογραφή συμβάσεων παραχώρησης των θαλάσσιων οικοπέδων – τεμαχίων-  σε ενεργειακές εταιρίες χωρών που έχουν ισχύ και ειδικό γεωπολιτικό βάρος στην περιοχή όπως οι Η.Π.Α και η Γαλλία.    Αυτές οι κινήσεις, αφενός «παγιώνουν» τα κυριαρχικά μας δικαιώματα, αφετέρου επιβεβαιώνουν και ενδυναμώνουν τις προσπάθειες της Κύπρου να συνεχίσει το πρόγραμμα για έρευνα, εξόρυξη και εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων εντός της κυπριακής ΑΟΖ.

-Το διεθνές δίκαιο το επικαλείται όμως και η Τουρκία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πρόσφατο μνημόνιο κατανόησης που υπέγραψε με την κυβέρνηση της Λιβύης για οριοθέτηση των μεταξύ τους θαλασσίων ζωνών, βάσει του οποίου ισχυρίζεται ότι έχει νόμιμα δικαιώματα, αδιαφορώντας για την ύπαρξη των ελληνικών νησιών ακόμα και της Κρήτης. Σε αυτή την περίπτωση, ποιος θα κρίνει το παράνομο των ενεργειών της Τουρκίας; 

Η περίπτωση των πρόσφατων Τούρκο-Λιβυκών μνημονίων είναι ένα παράδειγμα της ανάγκης που νιώθει η Τουρκία για επίκληση μιας διεθνούς συμφωνίας με κράτη της περιοχής, προκειμένου να δικαιολογήσει τις ενέργειές της στη διεθνή κοινότητα επικαλούμενη το διεθνές δίκαιο. Πρόκειται όμως για μια κατ’ επίφαση επίκληση του διεθνούς δικαίου μιας και τα μνημόνια βασίζονται σε αβάσιμους νομικά ισχυρισμούς. Η Τουρκία δεν έχει γεωγραφικά αντικείμενες ακτές με τη Λιβύη, που είναι αναγκαίο για να οριοθετήσει θαλάσσιες ζώνες. Επίσης, δεν αναγνωρίζει ότι τα νησιά όπως αυτά του Ανατολικού Αιγαίου και η Κρήτη έχουν πλήρη επήρεια στη διαμόρφωση της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, παρερμηνεύοντας όσα ορίζει το διεθνές δίκαιο της θάλασσας. Και ο ισχυρισμός ότι η Τουρκία δεν δεσμεύεται από τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 επειδή δεν την υπέγραψε, δεν έχει βάση μιας και οι περισσότερες διατάξεις της αποτελούν κωδικοποίηση του διεθνούς εθιμικού δικαίου από το οποίο δεσμεύονται όλα τα κράτη.

Επομένως, η παράνομη οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης δεν δεσμεύει τρίτα κράτη που θίγονται τα κυριαρχικά τους δικαιώματα, όπως την Ελλάδα. Βέβαια, το μνημόνιο οριοθέτησης θαλάσσιων ζωνών αν και παράνομο θα πρέπει να ακυρωθεί. Για να γίνει αυτό, ο πιο πρόσφορος τρόπος είναι να καταγγελθεί από την κυβέρνηση της Λιβύης. Προς το παρόν όμως, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται πιθανό μιας και η παρούσα κυβέρνηση του Σάρατζ υποκινείται από την Τουρκία. Σε κάθε περίπτωση, μπαίνουμε όπως προανέφερα σε μια περίοδο μεγάλης ρευστότητας και διεθνούς αναταραχής, και χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή γιατί η Τουρκία έχει αποδείξει ότι όπως στην περίπτωση της Κύπρου, της Συρίας και του Ιράκ, έτσι και με τη Λιβύη θα συνεχίσει τις παράνομες ενέργειες, επιδιώκοντας την αλλαγή των διεθνών συμφωνιών προς όφελός της. 

-Ανησυχείτε για κλιμάκωση των προκλητικών ενεργειών της Τουρκίας στην Κύπρο και πως μπορούν πρακτικά αυτές να αντιμετωπισθούν;

Θεωρώ ότι με την Τουρκία δεν πρέπει να εφησυχάζουμε ποτέ. Η Τουρκία είναι μια «αναθεωρητική» δύναμη, με διεκδικήσεις διαχρονικές και μεθοδικές, κάτι που δεν χάνει ευκαιρία να το διακηρύττει η ίδια, είτε με τις θέσεις υψηλών αξιωματούχων της όπως για παράδειγμα την αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάνης, είτε με τη δημοσίευση χαρτών όπως αυτός περί της Γαλάζιας Πατρίδας. Πιστεύω ότι η όποια κλιμάκωση συνίσταται στην πρόθεση της Τουρκίας να υλοποιήσει τις απειλές της για παρεμπόδιση (και τελικά διακοπή) του ενεργειακού σχεδιασμού της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το 2020 είναι πολύ σημαντικό έτος για το ενεργειακό μας πρόγραμμα μιας και οι ενεργειακές εταιρείες έχουν προγραμματίσει να διενεργήσουν γύρω στις 8 γεωτρήσεις στην Κυπριακή ΑΟΖ. Αντίστοιχα και στην Ελλάδα προγραμματίζονται διερευνητικές γεωτρήσεις νότια της Κρήτης και στο Ιόνιο.

Αυτό που θα κρίνει την ομαλή συνέχιση του ενεργειακού προγράμματος της Κύπρου είναι οι γεωπολιτικές εξελίξεις και η εκ μέρους μας αξιοποίησή τους στο διπλωματικό πεδίο. Χρειάζεται δηλαδή μια έξυπνη, ρεαλιστική και αποφασιστική στρατηγική με κινήσεις που στοχεύουν στη διαμόρφωση νέων ισορροπιών μέσω συμμαχιών με χώρες της περιοχής και με την υποστήριξη μεγάλων δυνάμεων. Όπως προανέφερα, η διπλωματία μας κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση με τα γνωστά τριμερή σχήματα που προσφάτως διευρύνονται με τη συμμετοχή χωρών όπως της Γαλλίας και των Η.Π.Α. Θεωρώ όμως, ότι θα πρέπει να προχωρήσουμε (αν αυτό δεν έχει συμβεί ήδη) ώστε οι συνεργασίες αυτές να αναβαθμιστούν σε επίπεδο αμυντικών συμφωνιών.

Εκτός αυτού, χρειαζόμαστε άμεσα συμφωνίες με εταιρείες και χώρες που έχουν άμεσα  συμφέροντα στην περιοχή για την αξιοποίηση των μελλοντικών κοιτασμάτων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Εκτός των εμπορικών συμφωνιών, ειδικό γεωπολιτικό βάρος έχει και η μεταφορά των υδρογονανθράκων μέσω αγωγών. Η λεγόμενη «διπλωματία των αγωγών» αποδίδει καρπούς και μπορεί να αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα ενίσχυσης των θέσεων μας.

-Αναφέρεστε στο αγωγό East Med;

Πράγματι, η υπογραφή της διακρατικής συμφωνίας για τον αγωγό East Med είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενίσχυσης των θέσεων της Ελλάδας και της Κύπρου απέναντι στις τουρκικές αμφισβητήσεις των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων. Ο East Med, ανεξάρτητα από το αν τεχνικά και οικονομικά θα είναι τελικά βιώσιμος, μας εξυπηρετεί γεωπολιτικά σε πολλά επίπεδα: Στρέφεται κατά της λογικής του Τούρκο-Λιβυκού μνημονίου οριοθέτησης θαλάσσιων ζωνών, αφού τα κράτη επιλέγουν τη διαδρομή του αγωγού αναγνωρίζοντας πλήρως την ελληνική υφαλοκρηπίδα και την Κυπριακή ΑΟΖ, τα συμφέροντά μας συμβαδίζουν με αυτά των Η.Π.Α. και της Ε.Ε. προωθώντας την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης μέσω της διαφοροποίησης των ενεργειακών πηγών και των οδεύσεων προμήθειας φυσικού αερίου, και το σημαντικότερο, ευθυγραμμιζόμαστε με τα ενεργειακά συμφέροντα ενός σημαντικού «παίκτη» στην περιοχή, του Ισραήλ. 

Ειδικά στην Κύπρο, πρέπει να προωθήσουμε παρόμοια projects εταιρειών που ενδυναμώνουν τα κυριαρχικά μας συμφέροντα.

-Όπως για παράδειγμα;

Εξαιρετική συγκυρία είναι η πρόσφατη πρόταση της εταιρείας Energean Oil & Gas (ελληνικών συμφερόντων) για εισαγωγή φυσικού αερίου που θα μεταφέρεται στην Κύπρο με αγωγό από τα κοιτάσματα του Ισραήλ. Η πρόταση αυτή, που έως σήμερα δεν έχει εγκριθεί ακόμα από την Κυβέρνηση, θα έχει εκτός των οικονομικών οφελών μεγάλο γεωπολιτικό πλεονέκτημα για την Κύπρο. Αφενός ενισχύει πολιτικά τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κύπρου καθώς ο αγωγός θα περνά από οικόπεδα που διεκδικεί η Τουρκία για την ίδια ή για λογαριασμό των Τουρκοκυπρίων, και αφετέρου φέρνει το Ισραήλ ακόμα πιο κοντά στην υποστήριξη των θέσεων μας, καθώς το φυσικό αέριο προέρχεται από τα κοιτάσματα Karish και Tanin που βρίσκονται εντός της ΑΟΖ του Ισραήλ. Με τέτοιες κινήσεις, επιτυγχάνουμε σύγκλιση συμφερόντων με περιφερειακούς παίκτες όπως το Ισραήλ και επομένως, βελτιώνουμε την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή μας απέναντι στις απειλές της Τουρκίας.   

-Πόσο εφικτή είναι μια τέτοια πρόταση κατασκευής αγωγού μεταφοράς φυσικού αερίου από το Ισραήλ στην Κύπρο; 

Καταρχάς, η πρόταση της Energean έχει υποβληθεί επίσημα στους αρμόδιους φορείς της Κυπριακής Δημοκρατίας, με αντίστοιχη αίτηση στη ΡΑΕΚ για χορήγηση αδειών προμήθειας και κατασκευής των αναγκαίων εγκαταστάσεων για εισαγωγή φυσικού αερίου. Το αξιοσημείωτο είναι ότι το κόστος κατασκευής του αγωγού θα καλυφθεί πλήρως από τις εμπλεκόμενες εταιρείες, χωρίς επιβάρυνση του Δημοσίου. Επίσης σημαντικό στοιχείο είναι ότι η εταιρεία βρίσκεται ήδη σε στάδιο παραγωγής με επαρκή ποσότητα φυσικού αερίου για να καλύψει τις ανάγκες της κυπριακής αγοράς και είναι έτοιμη να προχωρήσει άμεσα στην υλοποίηση του έργου. Εξάλλου, είναι η ίδια εταιρεία που συνήψε πρώτη Προσύμφωνο Συνεργασίας με τη ΔΕΠΑ για την προμήθεια της ελληνικής αγοράς με ισραηλινό φυσικό αέριο μέσω του αγωγού East Med, όποτε αυτός κατασκευασθεί. Το μόνο θέμα που καθυστερεί το έργο είναι η επιλογή της Κυβέρνησης να προχωρήσει με δημόσιους πόρους στην κατασκευή υποδομών επαναεριοποίησης φυσικού αερίου στο Βασιλικό για την εισαγωγή LNG στην Κύπρο. Κατά την άποψή μου, τα δύο έργα δεν είναι ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Αντιθέτως, πιστεύω ότι όσες περισσότερες επιλογές υπάρχουν τόσο πιο ωφελημένος θα είναι ο κύπριος καταναλωτής, η βιομηχανία και η εθνική οικονομία.

-Άρα, το μέλλον μας θα εξαρτηθεί όχι τόσο από το διεθνές δίκαιο αλλά από το πώς θα διαχειριστούμε τις γεωπολιτικές εξελίξεις και τα οικονομικά συμφέροντα των μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων;

Είναι συνδυασμός και των δυο. Το διεθνές δίκαιο είναι αναμφίβολα ο βασικός πυλώνας της εξωτερικής πολιτικής της Κύπρου και της Ελλάδας. Αλλά ζούμε σε μια εποχή που η ισχύς και τα γεωπολιτικά συμφέροντα έχουν επιστρέψει στη διεθνή πολιτική. Κανείς δεν θα μας βοηθήσει μόνο και μόνο επειδή έχουμε δίκαιο. Χρειαζόμαστε στρατηγικές κινήσεις με γεωπολιτικό και οικονομικό σχεδιασμό, όπως είναι το παράδειγμα της κατασκευής αγωγών ή όποιων άλλων ενεργειακών υποδομών, καταδεικνύοντας σε όλους πως τα συμφέροντά τους συγκλίνουν με τα δικά μας.