Ο Άγιος Ονησίφορος και η Αναρίτα: Μια μελέτη που ανατρέπει παραδόσεις

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Ο άγιος Ονησίφορος είναι ο πολυούχος άγιος της κοινότητας Αναρίτα στην επαρχία Πάφου. Η βιβλιογραφία και οι παραδόσεις για τις συνθήκες υπό τις οποίες ο άγιος βρέθηκε στο χωριό αυτό της ανατολικής Πάφου είναι αρκετές, μια μελέτη που κυκλοφόρησε πρόσφατα όμως, ανατρέπει παλαιότερες αναφορές σχετικά με τα όσα αναφέρονται στην παράδοση για τον άγιο.

Πρόκειται για το ομώνυμο βιβλίο της Ζήννας Πουλλή, η μελέτη της οποίας έγινε στα πλαίσια του προγράμματος Μάστερ στη «Συντήρηση και Αποκατάσταση Ιστορικών Κατασκευών και Μνημείων» του Πανεπιστημίου Frederick με τον προέδρο του Τμήματος Αρχιτεκτονικής, ομότιμο καθηγητή του  Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου  Παναγιώτη Τουλιάτου και τους καθηγητές  Νάσω Χρυσοχού, Μίλτωνα Δημοσθένους και Μάριο Πελεκάνο.

Σήμερα, στη νότια είσοδο του χωριού βρίσκεται το νεόκτιστο εκκλησάκι του Αγίου Ονησιφόρου. Στο διπλανό χώρο μέσα στο κοιμητήριο  βρισκόταν  μικρό εκκλησάκι και αντρικό μοναστήρι. Από μαρτυρίες που υπάρχουν το παλιό εκκλησάκι κατέρρευσε στο μεγάλο σεισμό του 1953. Παράμεινε καταστραμμένος μέχρι το 1961 οπότε ο τότε εφημέριος του χωριού, πάτερ Ονησίφορος  τάφηκε, κατόπιν δικής του παράκλησης, στα ερείπια του ναού.

Τον καιρό που ζούσαν μοναχοί στο μοναστήρι καλλιεργούσαν τα γύρω κτήματα για τη συντήρησή τους, το χωριό δεν υπήρχε. Φαίνεται πώς στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι ερημώθηκε, κι άρχισαν να κτίζουν εκεί τις κατοικίες τους εργάτες από τα γειτονικά χωριά, που δούλευαν στο μοναστήρι. Έτσι κτίστηκε το χωριό Αναρίτα. Δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές στην Αναρίτα παρόλο που οι ντόπιοι αναφέρουν ότι βρίσκουν συχνά αρχαιολογικά ευρήματα.

Μιλώντας στο PafosNet η κ. Πουλλή αναφέρει ότι η έρευνα άρχισε με μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας και ότι δεν συμφωνούν όλοι όσοι ασχολήθηκαν ως προς τα γεγονότα.

« Στο ΠΑΤΕΡΙΚΟΝ, αναφέρεται ότι ο άγιος Ονησίφορος ήταν  αυγουστάλιος (ναύαρχος) που είχε σταλεί  από τον αυτοκράτορα εναντίον των εχθρών του βασιλέως με πολλά πλοία. Αλλά ενώ επιτίθεντο  έγινεν βρασμός εκ των πυθμένων της θαλάσσης και αφού διαλύθηκε η πίσσα των πλοίων, κατεποντίσθηκαν όλα τα πλοία στον βυθόν εκτός από το πλοίο του Αγίου που έφτασε στην Αναρίτα όπου και ασκήτεψε σε σπήλαιο.  

Στο ίδιο βιβλίο αναφέρεται ότι «Την Ακολουθίαν του Αγίου Ονησιφόρου αντεγράψαμεν από χειρόγραφον του 18ου αιώνος ...» και ότι «Ανωνύμως, ετυπώθη η Ακολουθία το 1940 εν Πάφω ...». Δηλαδή η ακολουθία τυπώθηκε πολλά χρόνια μετά τη ζωή και τον θάνατο του Αγίου οπότε μπορεί να εξηγηθεί και σχετική διαφωνία των ιστορικών πηγών. 

Στο βιβλίο του Νέαρχου Κληρίδη (1961) «Χωριά και πολιτείες της Κύπρου» αναφέρει ότι: «Τον καιρό που ζούσαν μοναχοί στο μοναστήρι αυτό και καλλιεργούσαν τα γύρω κτήματα για τη συντήρησή τους, το χωριό δεν υπήρχε. Το μοναστηράκι αυτό κτίστηκε μετά τον 8ον αιώνα, που οι Κύπριοι ανακήρυξαν σε άγιο τον Άγιο Ονησίφορο.» Συμφωνεί ότι ο άγιος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη κι όταν μεγάλωσε έγινε αρχηγός του στόλου των Βυζαντινών. Αναφέρει ότι στα 718 οι Άραβες (Σαρακηνοί) έκαναν επιδρομές. Τους καταδίωκε ο ναύαρχος αλλά  «περνώντας με τα καράβια του από το Αιγαίο, έπαθαν τρομερή καταστροφή από ένα φοβερό σεισμό που τους πλάκωσε. Τα περισσότερα πλοία  βυθίστηκαν αλλά ο ναύαρχος των Βυζαντινών, Ονησίφορος, έφτασε με το καράβι του στην Πάφο όπου έζησε σαν ασκητής και μετά τον θάνατόν του ανακηρύχτηκε άγιος. Οι μαθητές του και οι φίλοι του για να τον τιμήσουν, έκτισαν εκεί εκκλησάκι στ’ όνομά του.» Δηλαδή, ο στόλος καταστράφηκε εξ αιτίας σεισμού».

Η ιστοσελίδα Ιεράς Μητρόπολης Πάφου, επισημαίνει η Ζήνα Πουλλή, αναφέρει ότι δεν γνωρίζουμε πότε γεννήθηκε και ήκμασε ο άγιος. Οι γονείς του ήταν πλούσιοι ευσεβείς από την Κωνσταντινούπολη ενώ ο ίδιος  έγινε ναύαρχος. Σε μια ναυμαχία τα ελληνικά  καράβια διελύθησαν. Μόνο η ναυαρχίδα διασώθηκε, στην οποία βρισκόταν κι ο Άγιος που με δέκα συντρόφους έρχεται στην Πάφο όπου μόνασε σε ένα σπήλαιο κοντά στην όχθη του ποταμού. Το  εκκλησάκι το έκτισε ο ίδιος ο Άγιος με τα χέρια του.  

Στο βιβλίο του Κώστα Παπαγεωργίου, «Κυπριακά Μοναστήρια: Τ’αγκωνάρια της πίστης μας», επισημαίνει, αναφέρεται ότι στην Αναρίτα βρίσκεται εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Ονησίφορο όπου παλαιότερα στο ίδιο μέρος λειτούργησε ανδρικό μοναστήρι. Εκεί κοντά, μέσα σε μια σπηλιά, ασκήτεψε γι’αρκετό καιρό ο όσιος. Συμφωνεί ότι ο Ονησίφορος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ότι ήταν «Αυγουστάλιος», δηλαδή πρώτος καπετάνιος στο στόλο της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Σε μια ναυμαχία στην  οποία πήρε μέρος κι ο ίδιος, οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν και τότε ο Ονησίφορος μαζί με μια μικρή ομάδα στρατιωτών, αποβιβάστηκαν στα παράλια της Πάφου κι από εκεί ο Ονησίφορος βρήκε μια σπηλιά και ασκήτεψε.

« Τελευταία ασχολήθηκε με το θέμα και ο Χαράλαμπος Μπακιρτζής στη μελέτη του «Ο Αγιος Ονησίφορος» που δημοσιεύτηκε στο τριμηνιαίο ηλεκτρονικό δελτίο ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Αναφέρει ότι ο άγιος ήταν γόνος επιφανούς οίκου της Κωνσταντινούπολης συμφωνώντας με τους προηγούμενους. Δίνει ημερονηνία 330 μ.Χ., στα χρόνια του αυτοκράτορα Μεγάλου Κωνσταντίνου και ότι ο άγιος συνόδευε νηοπομπή φορτηγίδων όταν ενεπλάκηκε στην θαλάσσια περιοχή του Ερατοσθένη σε ναυμαχία με πειρατές οπότε έγινε βρασμός της θάλασσας από τον πυθμένα που ρούφηξε όλα τα πλοία αύτανδρα εκτός της δικής του ναυαρχίδας.   Η εξήγηση που δόθηκε ήταν ότι έλυωσε η πίσσα με την οποία ήταν επαλειμμένο το κύτος των πλοίων. Αναφέρει επίσης ότι ο Ερατοσθένης είναι ένα υποθαλάσσιο όρος και ηφαίστειο στην ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη) της Κύπρου. Στην ίδια μελέτη παρουσιάζεται ψηφιδωτό από την Ροτόντα (Μαυσωλείο Μεγάλου Κωνσταντίνου) που απεικονίζει τη σημαία του Μεγάλου Κωνσταντίνου ανάμεσα στους Ονησίφορο και Πορφύριο. Όμως, δεν πρόκειται για το δικό μας Ονησίφορο, αλλά για συνωνυμία.  Σύμφωνα με την εκκλησία οι Άγιοι Ονησιφόρος και Πορφύριος έζησαν, και πέθαναν  κατά το διωγμό του Διοκλητιανού (244-311μ.Χ.) δηλαδή πρίν την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης».

Συνοψίζοντας τη βιβλιογραφία η κ. Πουλλή παρατηρεί ότι συμφωνούν όλοι ότι γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ότι ήταν αυγουστάλιος (ναύαρχος) και όταν όταν έχασε το στόλο του, κατέπλευσε στην Πάφο και επέλεξε την περιοχή Αναρίτας όπου μόνασε ζώντας σε ένα σπήλαιο. Υπάρχει διαφωνία, παρατηρεί, ως προς το πότε κτίστηκε το εκκλησάκι και αν το έκτισε ο άγιος ή μετέπειτα οι μαθητές του.

« Υπάρχουν διαφωνίες ως προς το πότε έζησε και πώς έχασε το στόλο. Μερικοί αναφέρουν σεισμό και άλλοι βρασμό θάλασσας στη θαλάσσια περιοχή που ονομάζεται Ερατοσθένης που αποδεδειγμένα εκλύει φυσικό αέριο. Επίσης, αν κατεδίωκε Σαρακηνούς θα έπρεπε να ήταν γύρω στον 7-8ον αιώνα.

Στις επίμονες ερωτήσεις μου το Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης απάντησε ότι στην ΑΟΖ αλλά και στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της ανατολικής Μεσογείου δεν υπάρχουν υποθαλάσσια ηφαίστεια. Ο Ερατοσθένης δεν αποτελεί ηφαίστειο,  πρόκειται για ιζηματογενή πετρώματα σε τραπεζοειδές σχήμα με  βάση σε βάθος 2500-2700 μέτρα κάτω από το επίπεδο της θάλασσας. Δεν αποτελεί πηγή θερμότητας αλλά δημιουργούνται  μικρά υποθαλάσσια ηφαίστεια λάσπης και  αναβλύζει  φυσικό αέριο που φτάνουν μέχρι 100 μέτρα ύψος.

Ο Ερατοσθένης δεν  είναι ηφαίστειο, αλλά και εαν ακόμα ήταν πώς είναι δυνατό να ανεβαίνει λάβα στην επιφάνεια σε ανοικτή θάλασσα από βάθος 2-3 χιλιομέτρων και να παραμένει αρκετά ζεστό ώστε να λυώνει την πίσσα».

Με τη βοήθεια κατοίκων της περιοχής, αναφέρει η συγγραφέας της μελέτης, έγινε εξερεύνηση και ανεύρεση εισόδου της σπηλιάς. Η θυγατέρα του τέως ιερέα της Αναρίτας Σουζάνα Παπαονησιφόρου έδωσε τις πιο κάτω πληροφορίες: «’Εφτασα χαλασμένο το εκκλησάκι ... όταν έγινε ο σεισμός του 1953 το εκκλησάκι έπεσε ... Παλιά υπήρχε μοναστήρι γύρω στην εκκλησία που είχε μεγάλη περιουσία  ... Ο ιερέας και κάποια παιδιά έμπαιναν στη σπηλιά με κερί, όταν προχωρούσαν λίγο το κερί έσβηνε και δεν μπορούσαν να προχωρήσουν. ... Η σπηλιά δεν είχε τίποτε μέσα.   ... Η νέα εκκλησία κτίστηκε το 1993 δίπλα.»

Η Σουζάνα δούλευε εργάτρια όταν κτιζόταν το περιτοίχισμα του κοιμητηρίου (1965-70). Κοντά στο πλευρικό κάγκελο, κατά μήκος, υπήρχαν σκελετοί (προφανώς μοναχοί).

Επειδή έγινε ευρεία αναφορά στην πίσσα των πλοίων που έλυωσε και έτσι βυθίστηκαν τα πλοία θεωρήθηκε σκόπιμο στο βιβλίο να γίνει αναφορά στη ναυπηγική των πλοίων ανά τους αιώνες. Δηλαδή πώς τα κατασκεύαζαν αρχικά και από πότε άρχισε να χρησιμοποιείται πίσσα για τη στεγανοποίηση των πλοίων.

« Στην αρχαιοελληνική ναυπηγική χρησιμοποιείτο η τεχνική κέλυφος πρώτα», αναφέςρει η Ζήνα Πουλλή. « Αυτό πιστοποιήθηκε και από την κατασκευαστική ανάλυση του πλοιαρίου «Κερύνεια».

Από  αρχαίους συγγραφείς (Θεόφραστο, Ομηρο) και από τα μέχρι στιγμής ανασκαμμένα ναυάγια γνωρίζουμε πως στην αρχαία ναυπηγική οι τόρμοι, και οι γόμφοι σύνδεσης των σανίδων διαστελλόμενοι στη διαβροχή στο θαλάσσιο περιβάλλον κλείδωναν τους αρμούς των σανίδων και στεγανοποιούσαν το πλοίο.

Η Δήμητρα Ποντοπόρου στα «Μυστικά της ναυπήγησης του αρχαιότερου άθικτου ναυαγίου -ελληνικού- πλοίου» αναφέρει ότι: 

«Η υδατοστεγανότητα δεν στηριζόταν στο καλαφάτισμα όσο στην ακριβή συναρμογή των μαδεριών και στη συνακόλουθη διαστολή τους μέσα στη θάλασσα. Κατά τη ναυπήγηση το σκάφος βυθιζόταν στη θάλασσα, ώστε τα ξύλινα μέρη διαστέλλονταν στο νερό φράσσοντας τα κενά στους αρμούς.»

Αν πράγματι η χρονολογία ήταν 330 μ.Χ., τότε δεν χρησιμοποιείτο πίσσα».

Συμπερασματικά η μελέτη της κ. Πουλλή επισημαίνει ότι υπήρχε εκκλησάκι διαστάσεων 10.80 μ. επί 3.60 μ. εις το ΝΑ άκρον του Κοιμητηρίου της Αναρίτας.

« Δεν γνωρίζομε αν το έκτισε ο άγιος ή οι μαθητές του», επισημαίνει. « Αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως  «μονόκλιτον, με καμαρωτήν στέγην, στενόμακρον», ενώ σε προσωπικές μαρτυρίες περιγράφεται με τρούλλο.Πράγματι υπήρχε σπήλαιο, στο οποίο μπορούσαν να προχωρήσουν μέχρις ενός σημείου, που έχει σφραγιστεί. Πιθανότητα υπόγειας διάβα σις.

Απορρίπτεται η χρονολογία 330 μ.Χ., αφού μεταξύ άλλων δεν υπήρχε πίσσα στα πλοία. Απορρίπτεται η τοποθεσία Ερατοσθένης, αφού δεν μπορούσε να προκαλέσει αναβρασμό και αύξηση της θερμοκρασίας.

Πιθανή τοποθεσία θα μπορούσε να ήταν η Θηρασία στο Αιγαίο ή αλλού και πιθανή χρονολογία 7ος-8ος αιώνας.