Φοίνικας: Το χωριό-φάντασμα των Σταυροφόρων «ξαναζεί» ελέω πολυομβρίας

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Είναι ένα από τα πολύ ενδιαφέροντα πράγματα που έφερε στην καθημερινότητα μας η φετινή πολυομβρία και η υπερχείλιση των φραγμάτων της Κύπρου. Μαζί με το μαζικό ενδιαφέρον και τις χιλιάδες απαθανατίσεις σε φωτογραφίες και βίντεο της υπερχείλισης του δεύτερου μεγαλύτερου φράγματος του τόπου, του Ασπρόκρεμμου, η Κύπρος θυμήθηκε ή ανακάλυψε τον Φοίνικα: Το μικρό χωριό στις ανατολικές όχθες του μεγάλου φράγματος, που την εποχή των Σταυροφόρων αποτελούσε ολόκληρο διοικητικό κέντρο και που μέχρι την τουρκική εισβολή διατηρούσε μια στοιχειώδη ζωή, όπως τόσες και τόσες κοινότητες της κυπριακής υπαίθρου.

Οι αεροφωτογραφίες από διάφορες ομάδες ή άτομα που δραστηριοποιούνται στο χόμπι αυτό μέσω της νέας τεχνολογίας των drones, «αποκάλυψε» ξανά στα μάτια μας τον Φοίνικα, που πλέον μόνο ως χωριό-φάντασμα λογίζεται. Και το οποίο ωστόσο έχει την μοναδικότητα να εντυπωσιάζει και λόγω της ασυνήθιστης θέσης του στο χώρο, αλλά και λόγω της τεράστιας βαρύτητας που διατηρούσε σε εποχές άλλες της Κυπριακής Ιστορίας.

Ο Φοίνικας επανήλθε στην επικαιρότητα τον τελευταίο μήνα, αρχικά ως ένα «μυστήριο» πλάνο από τον εντυπωσιακό όγκο του νερού στο φράγμα του Ασπρόκρεμμου στο οπτικό υλικό που κυκλοφορούσε τις μέρες της υπερχείλισης του. Ανατρέχοντας στις πηγές, αλλά και στις αρχές των γύρω κοινοτήτων, όπως της Νικόκλειας, της Αναρίτας ή των Κουκλιών, βρίσκεται κανείς ενώπιος μιας ιστορίας εντυπωσιακής αναφορικά με το παρελθόν ενός οικισμού που θα ήταν ένας από τους τόσους εγκαταλελειμμένους οικισμού της υπαίθρου του νησιού.

Η μοναδικότητα του Φοίνικα όμως, έχει να κάνει με την θέση του στην εποχή των Σταυροφόρων. Ειδικότερα, αποτελούσε διοικητικό κέντρο των Ναϊτών προτού οδηγηθεί σε πλήρη εγκατάλειψη και μετέπειτα ερήμωση. Το έτος 1191 ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, κατά τη Γ΄ Σταυροφορία στους Αγίους Τόπους, κατέπλευσε στην Κύπρο μετά από μία καταιγίδα.

Οι στρατιώτες του αιχμαλωτίστηκαν από τον Ισαάκιο Κομνηνό και μετά από μάχη Βυζαντινών-Βρετανών, ο Ριχάρδος κατάφερε να κατακτήσει το νησί και να υψώσει τη σημαία του. Η βασιλεία του Ριχάρδου διήρκησε για λίγο. Αφού λεηλάτησε την Κύπρο, την πούλησε στο Τάγμα των Ναϊτών Ιπποτών, οι οποίοι πλέον ήταν οι νέοι κύριοί της.

Οι «Πτωχοί Ιππότες του νησιού» όπως έγιναν γνωστοί οι Ναΐτες Ιππότες εγκατέστησαν τη διοικητική τους έδρα στη Λευκωσία. Όμως έπρεπε με κάποιο τρόπο να διοικούν και τις γύρω περιοχές. Για τον λόγο αυτό ίδρυσαν την « ανώτερη στρατιωτική διοίκηση του Φοίνικα», (Commendaria della Finicha) στην οποία περιλαμβάνονταν τα τότε χωριά Φοίνικας, Καλογιαννάκια, Ανώγυρα, Πλατανίσκεια και Αγία Ειρήνη και από τα οποία διοικούσαν τις επαρχίες Πάφου-Λεμεσού.
Η επιλογή του συγκεκριμένου χωριού της ανατολικής ημιορεινής Πάφου δεν έγινε τυχαία, αλλά ήταν αποτέλεσμα γεωστρατηγικών δεδομένων: Το εγκαταλελειμμένο σήμερα χωριό, σε μια απόσταση τριών χιλιομέτρων από την Αναρίτα στην επαρχία Πάφου, ήταν ένα φυσικό απόρθητο φρούριο. Γι’ αυτό και οι Ναϊτες το επέλεξαν ως την πρωτεύουσα της διοίκησής τους. Το χωριό ήταν χτισμένο ανάμεσα στον ποταμό Ξεροπόταμο και μιας κάθετης και πανύψηλης πλαγιάς. Η μοναδική είσοδος σε αυτό ήταν κοίτη του ποταμού, όπου μια στενή λωρίδα γης, οδηγούσε από το βάθος της κοίτης σε σημείο νότια του χωριού. Ανάγοντας την ιδιαιτερότητα αυτή του χωριού στην πρόσφατη πολιτική ιστορία του τόπου, θα μπορούσε να πει κανείς ότι στον Φοίνικα έβρισκε την εφαρμογή του το δόγμα: «Κάθε σπίτι και φρούριο».

Οι εποχές της διοικητικής και στρατιωτικής δόξας του χωριού διήρκεσαν λίγο. Στη συνέχεια, ο Φοίνικας παρέμενε ένα απλό μικρό χωριό της παφίτικης υπαίθρου, χωρίς καμία ιδιαίτερη σημασία ή σημειολογία, που συνεχώς έφθινε λόγω της σταδιακής αστυφιλίας με την ίδρυση πλέον της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Έκτοτε, παρέμεινε ως ένα από τα κατοικούμενα από τουρκοκύπριους χωριά της επαρχίας Πάφου, για να έρθει τελικά η καταστροφή του 1974 στην Κύπρο και να αναγκαστούν να το εγκαταλείψουν και οι τελευταίοι λίγοι κάτοικοι του.

Έκτοτε, ο Φοίνικας παρέμενε μια μικρή και εγκαταλελειμμένη γωνιά της περιοχής του Ασπρόκρεμμου που είχε την ιδιαιτερότητα κατά τις περιόδους πολύ έντονων βροχοπτώσεων να «βυθίζεται» εξαιτίας του νερού του φράγματος.                                                   

Από αρχιτεκτονικής άποψης, σύμφωνα με τους ειδικούς, το χωριό Φοίνικας έχει μία ιδιαίτερη αρχιτεκτονική η οποία δεν συναντιέται σε άλλα χωριά της Κύπρου. Συγκεκριμένα, επισημαίνουν οι ειδικοί, κάθε σπίτι είχε ένα υπερυψωμένο γύρω στα δύο μέτρα ισόγειο, στο οποίο στάβλιζαν τα ζώα. Από εκεί μία πέτρινη σκάλα οδηγούσε στον άνω όροφο, όπου ήταν η κύρια οικία με τα βοηθητικά δωμάτια. Έτσι σε περίπτωση επίθεσης κάθε σπίτι μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα απόρθητο φρούριο.
Από γεωλογικής άποψης, γύρω από τη κοίτη του Ξεροπόταμου συναντώνται αποθέσεις από άμμους, αργίλους και κροκάλες ενώ σε άλλους σχηματισμούς εναλλάσσονται στρώσεις κρητίδων, μαργών και κερατόλιθων. Επίσης, τα σπίτια των κατοίκων ήταν φτιαγμένα εξολοκλήρου από πέτρα μαρτυρώντας την τότε ευμάρεια του χωριού. Άλλωστε, εξίσου σημαντικό στοιχείο αποτελεί και το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική των σπιτιών θεωρείται μοναδική αφού δεν συναντάται πουθενά αλλού στη Κύπρο. Το ισόγειο, η εσωτερική πέτρινη σκάλα και οι τεράστιες εσωτερικές καμάρες είναι μόνο μερικά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των σπιτιών αυτών.

Η υφιστάμενη μορφή του χωριού δεν θυμίζει σε τίποτα πια την ομορφιά που το χαρακτήριζε παλαιότερα. Ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με πυκνή άγρια βλάστηση και τα ερείπια των σπιτιών που αφέθηκαν στο έλεος του χρόνου μετά την εγκατάλειψη από τους κατοίκους του.

Οι χωμάτινοι δρόμοι βρίσκονται σε κακή κατάσταση και η προσέγγιση των λιγοστών επισκεπτών, ως επί το πλείστο φυσιολατρών ή ενδιαφερομένων για την ιστορική διάσταση του χωριού-φάντασμα στο χρόνο, μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τύπου off-road αυτοκίνητα.

Ασχέτως όμως της σημερινής ερήμωσης και εγκατάλειψης, ο Φοίνικας διατηρεί αναλλοίωτη στο πέρασμα των αιώνων μια άλλη πτυχή του: Την μοναδική θέση του πλάι στο νερό του φράγματος και τη θέα του, που από μακριά είναι μαγική.

Η θέα, σε συνδυασμό με την σημερινή όψη των ερειπωμένων κατοικιών που πλέον άρχισαν να αποσυντίθενται και να γίνονται ένα με τη φύση γύρω τους, προκαλούν απόκοσμα συναισθήματα στον επισκέπτη. Η εκπληκτική θέα του άγριου, ορεινού τοπίου σε συνδυασμό με το υδάτινο τοπίο του Ασπρόκρεμμου, δημιουργεί μια εικόνα που είναι ασυνήθιστη στην Κύπρο, ακόμη και σε περιπτώσεις με πολλά άλλα εγκαταλειμμένα χωριά.

Βάσει των πληθυσμιακών δεδομένων που διατηρούν οι κρατικές υπηρεσίες, ο Φοίνικας, γνώρισε τακτή πληθυσμιακή αύξηση κατά τα έτη 1881-1973 αυξάνοντας τον αριθμό των κατοίκων του σχεδόν στο τετραπλάσιο.

Mε το πέρας της Τουρκικής εισβολής, το 1974, οι κάτοικοι εξαναγκάστηκαν από την ηγεσία τους να εγκαταλείψουν το χωριό, όντας αμιγές Τουρκοκυπριακό πλέον, και να μεταφερθούν μαζί με τους υπόλοιπους Τουρκοκυπρίους στις σημερινές κατεχόμενες περιοχές.