Επανερμηνεύοντας τον Λεόντιο Μαχαιρά στον 21ο αιώνα: Μελέτη από την Πάφο

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Η δρ. Μαρίνα Αθανασίου-Τάκη, φιλόλογος-θεατρολόγος, στα πλαίσια συμμετοχής της σε ένα παλαιότερο συνέδριο, με θέμα «Βυζάντιο: Ιστορία και Πολιτισμός», έκανε εισήγηση για μια πολύ σημαντική προσωπικότητα της μεσαιωνικής Κύπρου, τον χρονογράφο Λεόντιο Μαχαιρά, ο οποίος συνέγραψε το έργο Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου, η οποία λέγεται Κρόνακα, τουτέστιν Χρονικόν, ανάμεσα στα 1423-1431μ.Χ.

Το ενδιαφέρον για το κείμενο του Μαχαιρά ποικίλει, κυρίως, γιατί αποτελεί μια βασική πηγή πληροφοριών για την ανασύσταση της κυπριακής ιστορίας του μεσαίωνα. Η δρ. Αθανασίου εστιάζει στη μορφή του κειμένου, η οποία, αν και χρονογράφημα, παρουσιάζει πολλά στοιχεία θεατρικότητας για την οποία μίλησαν ήδη κι άλλοι μελετητές όπως οι Μιχάλης Πιερής και Νάντια Αναξαγόρου. Το ενδιαφέρον για την κ. Αθανασίου έγκειται στο ότι το κείμενο του Μαχαιρά τόσο από άποψη περιεχομένου, όσο και από άποψη δομής, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για Κύπριους, και όχι μόνο, σκηνοθέτες οι οποίοι με τις προσεγγίσεις τους κατάφεραν να επανερμηνεύσουν αυτό το κείμενο σταθμό για την κυπριακή μεσαιωνική γραμματεία.

Μιλώντας σήμερα στο PafosNet η Μαρίνα Αθανασίου-Τάκη προβαίνει σε μια συνοπτική παρουσίαση αυτών των προσεγγίσεων, τονίζοντας ότι από το 1998 και μέχρι λίγα χρόνια πριν, το Θεατρικό Εργαστήρι του Πανεπιστημίου Κύπρου και ο αείμνηστος ακαδημαϊκός Μιχάλης Πιερής ανέβαζαν επί σειρά ετών την παράσταση Το Χρονικό της Κύπρου.

« Η δραματουργική προσαρμογή και η σκηνοθεσία ανήκε στον ίδιο τον καθηγητή, οι μουσικές γέφυρες στον Ψαραντώνη, η μουσική των χορικών και των τραγουδιών στον Ευαγόρα Καραγιώργη», αναφέρει. «Η παράσταση ακολούθησε μια ρεαλιστική σκηνοθετική προσέγγιση, που στόχευε να μεταφέρει στο σύγχρονο κοινό τον κόσμο του Λεόντιου Μαχαιρά. Πρωταγωνιστής στην παράσταση του Πιερή ήταν ο ίδιος ο κυπριακός λαός, η φωνή του οποίου ακουγόταν στα χορικά και στον λόγο του αφηγητή του Χρονικού, τον οποίο ο Μαχαιράς κατασκεύασε στο μοντέλο του σοφού λαϊκού παραμυθά της Κύπρου.

Η παράσταση χαρακτηρίστηκε «μείζον φιλολογικό και θεατρικό γεγονός από ελλαδικά ΜΜΕ, ενώ πέρα από τις κριτικές στον ελλαδικό και κυπριακό τύπο, τη σημασία της παράστασης για την ιστορική αυτογνωσία του λαού της Κύπρου, επισήμαναν και ξένοι μελετητές, όπως ο διακεκριμένος καθηγητής της μεσαιωνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Cardiff της Oυαλίας, Peter W. Erbury και ο Καταλανός ελληνιστής Eusebi Ayensa Prat, ο οποίος σημειώνει ανάμεσα σε άλλα ότι «η παράσταση αναδεικνύει ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα της μεσαιωνικής κυπριακής γραμματείας και προδρομικού των κειμένων της κρητικής αναγέννησης».

Το Κέντρο Παραστατικών Τεχνών Μίτος το 201, επισημαίνει η ερευνήτρια, ανέβασε την παράσταση Ιστορίες …. από τη γλυκειά χώρα Κύπρο, σε σκηνοθεσία του Λούκα Βαλέβσκι, βασισμένη σε αυτοτελείς ιστορίες του έργου του Λεόντιου Μαχαιρά, όπως η δολοφονία του βασιλιά Πέτρου Α΄, η ζήλια της Βασίλισσας Ελεονώρας, η διάλυση των Τεμπλιωτών, ο μικρός προσκυνητής Γεώργιος και άλλες:

« Η παράσταση έλαβε χώρα στο δωμάτιο του Λεόντιου Μαχαιρά, στο υπόγειο του Μεσαιωνικού Κάστρου της Λεμεσού, ο οποίος διηγείτο στους καλεσμένους του, με τη βοήθεια των δύο υπηρετριών του, ιστορίες και κουτσομπολιά της αυλής. Η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε στην παράσταση ήταν κυρίως η μεσαιωνική γλώσσα του συγγραφέα και σε μικρότερη έκταση ακούστηκε η σύγχρονη κυπριακή διάλεκτος. Πρόκειται για μια εναλλακτική παράσταση, μια προσπάθεια αποδόμησης της κυρίαρχης αφήγησης του Χρονικού. Ακολουθήθηκε μια απλή παραστατική φόρμα με έντονη αυτοσχεδιαστική διάθεση.

Το 2013 η ομάδα À vendre με σκηνοθέτη τον Κύρο Παπαβασιλείου ανέβασε την παράσταση Παρεξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου στα πλαίσια του διεθνούς φεστιβάλ Κύπρια. Ο τίτλος της παράστασης αποτελεί παράφραση του Χρονικού. Με αφορμή τα γραφόμενα του Μαχαιρά για τον Βασιλιά Ιανό της Κύπρου κατά τα έτη 1398-1432 και τα όσα εξελίχθηκαν στην πολιορκία της Αμμοχώστου και στην επανάσταση του Ρε-Αλέξη, ο σκηνοθέτης οδήγησε το κοινό στα άδυτα της «Ιστορίας και του μύθου». Η παράσταση χρησιμοποίησε αποσπάσματα από το Χρονικό, εντάσσοντάς τα γύρω από έναν άξονα προβληματισμού περί μύθου και ιστορικότητας. Σίγουρα δεν πρόκειται για μια απλή αναπαράσταση των γεγονότων του Χρονικού».

Στην εξιστόρηση της ιστορίας της Κύπρου, σύμφωνα με την κ. Τάκη, παρεμβάλλονται άλλες αφηγήσεις, παράλληλες ιστορίες από άλλες γεωγραφικές περιοχές της γης. Δομικά η παράσταση ήταν χωρισμένη σε τρία μέρη: το πρώτο μέρος ήταν αφιερωμένο στην γραπτή ιστορία, την καταγραφή της Ιστορίας, όπου χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από το Χρονικό, στο δεύτερο μέρος ανακρίνεται ο ίδιος ο Λεόντιος Μαχαιράς, κατά την οποία μαθαίνουμε ότι ο αδερφός του Λεόντιου ήταν σύμμαχος του Ιανού.

« Στο μέρος αυτό αποκαλύπτεται τι αφήνει απ’ έξω η Ιστορία και τι τελικά εκλαμβάνουμε εμείς σαν ιστορία», αναφέρει. « Στο τρίτο και τελευταίο μέρος της παράστασης η αναφορά σε πρόσφατα ιστορικά γεγονότα προκαλεί προβληματισμό ως προς το τι τελικά είναι Ιστορία και για ποιον είναι σημαντική ή όχι. Έτσι, η παράσταση δανειζόμενη κώδικες από το σωματικό θέατρο (physical theatre), το θέατρο της επινόησης (devised theatre), καθώς και μη θεατρικά κείμενα, ακολουθεί μια εναλλακτική σκηνοθετική πρακτική με σκοπό την αποδόμηση και την αναδημιουργία ενός κειμένου, που αποτελεί σταθμό για την κυπριακή μεσαιωνική γραμματεία, με νέα νοηματοδότηση. Μια παράσταση που άνοιξε διάλογο με το κοινό και προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις».

Η Μαρίνα Αθανασίου-Τάκη τονίζει ότι το Κέντρο Παραστατικών Τεχνών Μίτος ασχολήθηκε για δεύτερη φορά με το Χρονικό του Μαχαιρά, ανεβάζοντας το 2017 την παράσταση Ωδά κι εκειά.

« Πρόκειται για μια εναλλακτική παράσταση, σκηνοθετημένη από την Έλενα Αγαθοκλέους με αφορμή το διεθνές φεστιβάλ Κύπρια. Χαρακτηρίζεται από σαρκαστική διάθεση και αποτελεί ακόμη μια προσπάθεια αποδόμησης της κυρίαρχης αφήγησης του Μαχαιρά. Ο τίτλος είναι ενδεικτικός της σκηνοθετικής προσέγγισης που ακολουθήθηκε: Ωδά κι εκειά, είναι φράση από το Χρονικό που σημαίνει εδώ κι εκεί.

Η παράσταση βγήκε από τις θεατρικές αίθουσες και συνάντησε το κοινό σε δημόσιο χώρο. Ένα μπουλούκι, ο ίδιος ο Λεόντιος Μαχαιράς και τρεις υπηρέτριές του, με ένα καρότσι και κάποια συμπράγκαλα αφηγείτο την ιστορία της Κύπρου, δίνοντας έμφαση σε διάφορα γεγονότα της ζωής του Φράγκου βασιλιά Πέτρου Α΄. Οι ιστορίες που επιλέγηκαν να παρουσιαστούν αποκαλύπτουν τον ρόλο της εξουσίας. Ο φτωχός λαός σχεδόν απουσιάζει από την αφήγηση, γιατί άλλοι φροντίζουν για αυτόν. Η παράσταση ήταν περισσότερο μια καυστική κριτική, μέσω της σάτιρας, της εξήγησης των κατορθωμάτων και των καμωμάτων των αρχόντων της εποχής, οι οποίοι ενώ είχαν σκοπό να ηγούνται του απλού λαού, επιδίδονταν σε κάθε είδους ενέργειες, μη αρμόζουσες σε άρχοντες. Στην παράσταση μπερδεύονται τα γεγονότα με τα κουτσομπολιά, σχολιασμός στη σύγχρονη κυπριακή διάλεκτο και αφήγηση στη μεσαιωνική κυπριακή διάλεκτο, μπλέκεται το παρόν με το παρελθόν.

« Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι η προφορικότητα και το έντονα δραματικό στοιχείο που διαθέτει το κείμενο του Λεοντίου Μαχαιρά το καθιστούν ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τους σκηνοθέτες και παράλληλα πρόκληση να αναμετρηθούν μαζί του ξεδιπλώνοντας ο καθένας τη φαντασία και τη δημιουργικότητά του, προσφέροντάς τους τη δυνατότητα να το μεταφέρουν στη σκηνή, κάνοντας μια νέα ανάγνωση< καταλήγει η θεατρολόγος. «Παρατηρώντας κανείς τους τίτλους των παραστάσεων, διαπιστώνει ότι είναι ενδεικτικοί των σκηνοθετικών προσεγγίσεων που ακολουθήθηκαν. Ο κάθε σκηνοθέτης στοχεύοντας σε κάτι διαφορετικό βασίστηκε στο κείμενο, ώστε να εκφράσει τους προβληματισμούς, τις διαπιστώσεις, αλλά και τις αγωνίες του τόσο για τον ίδιο τον άνθρωπο καθ’ αυτόν, όσο και για την τύχη και το μέλλον της Κύπρου.

Πρόκειται για τέσσερις διαφορετικές προσεγγίσεις, που αποδεικνύουν το πόσο ενδιαφέρον, αλλά και ανοικτό σε ερμηνείες και νοηματοδοτήσεις παραμένει το κείμενο του Μαχαιρά».