Δάσος Πάφου: Τα άγνωστα καμίνια για την «πίσσα»

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Τα καμίνια αυτά δεν είναι τόσο γνωστά όσο τα καμίνια κατασκευής κάρβουνου που συναντάμε στην Τηλλυρία. Η δε ύπαρξη τους, δεν είχε σχέση με το ευρέως χρησιμοποιούμενο στην καθημερινότητα μας προιόν, αλλά με ένα άλλο προιόν που πλέον χρησιμοποιείται «έμμεσα» σε άλλα προιόντα και άρα είναι λιγότερο γνωστό από το κάρβουνο: Τη ρητίνη και την πίσσα.

Πρόκειται για τα άγνωστα για πολλούς καμίνια παραγωγής πίσσας που υπήρχαν τους προηγούμενους αιώνες στο Δάσος της Πάφου. Με αφορμή την αναστήλωση του πρώτου από τα καμίνια αυτά από το Τμήμα Δασών, το PafosNet κάνει σήμερα μια μικρή αναδρομή σε ένα από τα επαγγέλματα που παλιά ανθούσε στις δασικές περιοχές της Πάφου και που πλέον έχει μόνο «μουσειακή» αξία, συνεπεία της εκβιομηχάνισης στην παρασκευή του υλικού.

Αρμόδιοι του Τμήματος Δασών επισημαίνουν ότι η η εξαγωγή ρητίνης και πίσσας από τα πεύκα του Δάσους Πάφου ήταν από τα κυριοτέρα και πλέον προσοδοφόρα επαγγέλματα μέχρι και την αγγλοκρατία. Οι άγγλοι μάλιστα, επισημαίνουν, ευνοούσαν την δραστηριότητα αυτή, δεδομένου ότι και το προιόν το χρησιμοποιούσαν σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων και προιόντων τους, αλλά και επειδή απασχολούσε πολλούς χωρικούς των κοινοτήτων στα όρια του Δάσους Πάφου, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν άλλα προβλήματα συνεπεία ελεύθερου χρόνου ή έλλειψης εργασίας.

H εξαγωγή πίσσας από τα πεύκα στο Δάσος Πάφου γινόταν κυρίως από την καύση «νεκρών» ξύλων, μετά το κόψιμο των δέντρων και όχι τόσο από τη «ζωντανή» επεξεργασία του δέντρου, με τις σφήνες στον κορμό του.

Στην πρώτη περίπτωση, τα κομμάτια του ξύλου από το πεύκο έκαιγαν μέσα στο καμίνι που έχτιζαν με πέτρες του δάσους, έχοντας σκεπαστεί από πάνω με χώμα προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η θερμοκρασία. Στο κάτω μέρος του τοίχου του καμινιού άφηναν μικρή τρύπα για να τρέχει η λιωμένη ρητίνη σε ένα μικρό λάκκο. H ουσία που εξερχόταν από το καμίνι εξακολουθούσε να είναι κολλώδης και μαλακή και για την απαλλάξουν από αυτά τα μειονεκτήματα, οι πισσοεξαγωγείς την έψηναν μέχρι να μαυρίσει. H λιωμένη πίσσα μεταγγιζόταν σε άλλους μικρούς λάκκους, όπου μετά τη ψύξη της έπαιρνε τη μορφή στερεού τυπαριού. Σε αυτή τη μορφή την παρέδιδαν στο εμπόριο.

Στη διαδικασία της λήψης της ρητίνης του πεύκου από το «ζωντανό» ξύλο, οι πισσοεξαγωγείς έσχιζαν τον φλοιό του πεύκου με την «κουνιά» και συγκέντρωναν την ρητίνη σε μεταλλικά δοχεία. Aφού έπαιρναν τη ρητίνη από τον πεύκο με τον τρόπο αυτό, επαναλμβανόταν η ίδια διαδικασία με τα καμίνια.

«Στην Κύπρο τις περασμένες δεκαετίες», τονίζει λειτουργός του Τμήματος Δασών, « το προιόν αυτό χρησιμοποιείτο κατά κόρον στην επάλειψη για προστασία πυθαριών στα οποία φυλάσσονταν φαγώσιμα και υγρά.

Η πίσσα του πεύκου είναι σώμα στερεό και αδιάλυτο στο νερό, ενώ λιώνει σε χαμηλή θερμοκρασία. Προσκολλάται εύκολα και σταθερά στις επιφάνειες πολλών αντικειμένων, κυρίως πιθαριών, ασκών για κρασιά, ενώ ευρεία ήταν η χρήση της και για το «καλαφάτισμα» των πλοίων».

Η διαδικασία ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένη τον 19^ο και 20^ο αιώνα στην Κύπρο. Η μεγαλύτερη δραστηριότητα αυτού του είδους εντοπιζόταν στο Δάσος Πάφου, τόσο λόγω μεγέθους και απόστασης από τα αστικά κέντρα, όσο και λόγω του μεγάλου αριθμού των κοινοτήτων που βρίσκονται περιμετρικά του Δάσους.

Απομεινάρια της δραστηριότητας αυτής εντοπίζονται σε πολλά σημεία της έκτασης και σήμερα, πολλά εκ των οποίων είναι σε καλή κατάσταση ως προς την γνωσιολογία που παρέχουν για το κατασκευαστικό και λειτουργικό τους σκέλος. Το Τμήμα Δασών έχει ήδη προχωρήσει στην αναστήλωση ενός εξ αυτών.

Από επιστημονικής πλευράς, στη βιβλιογραφία διαβάζουμε ότι τα πεύκα και άλλα κωνοφόρα δένδρα, όταν τραυματιστούν από διάφορες αιτίες, όπως άνεμο, φωτιά ή κεραυνό,  εκκρίνουν ένα πυκνόρρευστο, κολλώδες, άχρωμο υγρό, τη ρητίνη, η οποία καλύπτει την πληγή και προστατεύει το δένδρο από προσβολές υγρασίας, σήψης και ξυροφθόρων εντόμων. Η ροή της ρητίνης γίνεται μέσω των ρητινοφόρων αγωγών, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους δημιουργώντας ένα «δίκτυο συγκοινωνούντων αγγείων».

Στην Κύπρο η παραγωγή ρητίνης προέρχεται εξ ολοκλήρου από τα πεύκα.  Σήμερα χρησιμοποιείται αποκλειστικά η μέθοδος της αποφλοίωσης με διάνοιξη μετώπου και  χημική επίδραση πάστας θειικού οξέος. Η μέθοδος αυτή αξιοποιώντας την ανατομία του ξύλου (αξονικοί και ακτινικοί ρητινοφόροι αγωγοί) προκαλεί τον ερεθισμό και το άνοιγμα των ακτινικών αγωγών. Χρησιμοποιούνται ειδικά εργαλεία για τη διαμόρφωση του μετώπου ρητίνευσης και την τοποθέτηση σε αυτό της πάστας θειικού οξέος. Η παραγόμενη ρητίνη οδηγείται από το μέτωπο με τη βοήθεια μεταλλικών οδηγών ροής σε μεταλλικά ή πλαστικά δοχεία τα οποία στερεώνονται κατάλληλα στη βάση του μετώπου.
Οι εργασίες ρητίνευσης ξεκινούν το Μάρτιο κάθε έτους και ολοκληρώνονται το μήνα Νοέμβριο.
Η  ρητίνευση δεν έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα του ξύλου, που εξακολουθεί να είναι κατάλληλο για διάφορα προϊόντα, όπως πριστή ξυλεία, χαρτοπολτός και  μοριόπλακες μέχρι την απορητίνευσή του, οπότε το δένδρο υλοτομείται αμέσως αφού αφαιρεθούν όλα τα μεταλλικά αντικείμενα που χρησιμοποιούνται κατά τη διαδικασία ρητίνευσης.

Η χρήση και παραγωγή της ρητίνης είναι γνωστή στον άνθρωπο από την αρχαιότητα.  Η αρχαιότερη ιστορική αναφορά παγκοσμίως είναι αυτή του Θεόφραστου στην «περί φυτών πραγματεία» του, το 300 περίπου π.χ. στην οποία αναφέρει λεπτομερώς τη μέθοδο συλλογής ρητίνης στην εποχή του καθώς και τη μέθοδο παρασκευής της κολοφώνιας πίσσας. Οι αρχαίοι λαοί, όπως Κινέζοι, Ιάπωνες και Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν τη ρητίνη για την παραγωγή λάκκας και βερνικιών. Είναι επίσης γνωστή η χρήση της στη στεγανοποίηση των ξύλινων πλοίων, την παρασκευή του υγρού πυρός (εύφλεκτης πολεμικής ύλης) κατά το μεσαίωνα, αλλά και στην παραγωγή της ρετσίνας και εμπλάστρων για ιατρικούς σκοπούς. 

Σήμερα χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη παραγωγής ποικιλίας βιομηχανικών προϊόντων.

Το τερεβινθέλαιο (κοινώς νέφτι) –το υγρό απόσταγμα της ρητίνης– χρησιμοποιείται κυρίως ως διαλυτικό στην παρασκευή,  χρωμάτων, αρωμάτων, καλλυντικών, φαρμάκων, κλπ.

Το κολοφώνιο –το στερεό απόσταγμα της ρητίνης– χρησιμοποιείται στην τυπογραφία, υφαντουργία, μεταλλουργία, καθώς και στην παρασκευή ποικιλίας προϊόντων όπως, , αντιδιαβρωτικά, αρωματικά κεριά, αδιάβροχα υλικά, τεχνητά δόντια, έμπλαστρα, συντηρητικά, προσθετικά γεύσης, χρώματα, φάρμακα, χαρτόκολλες, διάφορα γαλακτώματα, τσίχλες κλπ.

Τις προηγούμενες δεκαετίες, οι ρητινοσυλλέκτες εργαζόμενοι κατά τους θερμούς θερινούς μήνες μέσα στο Δάσος Πάφου, αποτελούσαν ένα τύπο « άμισθων φυλάκων» του Δάσους. Προστάτευαν  το προϊόν του προσωπικού τους μόχθου, το ρετσίνι και ταυτόχρονα  το ίδιο το δάσος , την πηγή του προϊόντος αυτού.
Άνοιγαν μονοπάτια για να κινούνται από δένδρο σε δένδρο και απομάκρυναν  τον υπόροφο γύρω από τα δένδρα που ρητίνευαν, προκειμένου να διευκολύνουν την εργασία τους. Έχει υπολογισθεί ότι κάθε ρητινοσυλλέκτης καθάριζε  το 20% της συνολικής έκτασης που ρητίνευε.