105 χρόνια Κάτω Βρύση: Το παλιό πλυσταριό της Γεροσκήπου άλλαξε πλέον χρήση

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Μπορεί τις μέρες αυτές η ενασχόληση γύρω από τη Γεροσκήπου να αφορά στη διάλυση ή μη της δημοτικής της οντότητας, ούσα μια από τις δημοτικές αρχές που εντάσσονται σε νέες αρχές βάσει της προωθούμενης μεταρρύθμισης, η ιστορική αυτή περιοχή όμως έχει την περίοδο αυτή μια ακόμη αιτία επαναφοράς της στο προσκήνιο. Μια αιτία που έχει να κάμει με την μακρά πορεία της, που ξεκινάει από την αρχαιότητα και που σφράγισε τη φυσιογνωμία και τον πολιτισμό της με τη λατρεία της Αφροδίτης, καθώς στα χώματά της βρίσκονταν οι Ιεροί Κήποι της θεάς της βλάστησης και της γονιμότητας, του έρωτα και της ομορφιάς.

Ο Πολιτιστικός Λειτουργός του Δήμου Γεροσκήπου, Νίκος Παλιός, δηλώνει στο PafosNet ότι πριν λίγες μέρες, συμπληρώθηκαν 105 χρόνια από την κατασκευή των πετρόκτιστων καμάρων και του πλυσταριού στην έξοδο της πηγής που είναι γνωστή στις μέρες μας ως «Κάτω Βρύση», η οποία από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. κάλυπτε τις υδρευτικές και αρδευτικές ανάγκες της κοινότητας, ενώ εδώ γινόταν και το πλύσιμο των ρούχων των κατοίκων.

« Η λαϊκή παράδοση, μάλιστα, θέλει το νερό της, το οποίο διοχετεύεται μέσω υπόγειας σήραγγας που περνά από το προαύλιο της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, ως θαυματουργό («αγίασμα»), αφού αυτό συνδέθηκε με τη θεραπεία παθήσεων των οφθαλμών», τονίζει. « Στα πολύ πρόσφατα σε μας χρόνια, ο χώρος της Κάτω Βρύσης συνδέθηκε και με ήθη και έθιμα της κοινότητας. Όταν πλησίαζε το Πάσχα, και μέχρι τη δεκαετία του ’40, οι οικοκυρές συνήθιζαν να παίρνουν όλα τα ρούχα της οικογένειας στη Βρύση, τα οποία και έπλεναν με την «αλουσίβα» και τη «φαούτα». Εδώ γινόταν, επίσης, και το πλύσιμο των μαλλιών με τα οποία γίνονταν τα νυμφικά κρεβάτια. Μάλιστα, πριν την κατασκευή της Βρύσης της Πλατείας, εδώ έρχονταν για να πλύνουν το σιτάρι που θα χρησιμοποιείτο για την παρασκευή του ρεσιού.

Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με χρονική ακρίβεια πότε ο χώρος αυτός πήρε το όνομα Κάτω Βρύση. Η ονομασία αυτή, πάντως, φαίνεται ότι άρχισε να χρησιμοποιείται από τους κατοίκους μετά το 1917, μετά, δηλαδή, από την κατασκευή της Βρύσης της Πλατείας, προφανώς για σκοπούς διάκρισης των δύο βρυσών. Η ονομασία Κάτω Βρύση δεν απαντάται προηγουμένως ούτε στις γραπτές πηγές ούτε στις προφορικές μαρτυρίες».

Ο Πολιτιστικός Λειτουργός του Δήμου Γεροσκήπου αναφέρει ότι το αρχαίο τοπωνύμιο Ιεροκηπία παραπέμπει σε ένα ιερό άλσος που θα υπήρχε μέσα σε τέμενος. Η ανακάλυψη στα μέσα του 20ου αι. και συγκεκριμένα στο 1948 ενός αποθέτη στην τοποθεσία Μονάγρι, λίγα μέτρα νοτιοανατολικά της Κάτω Βρύσης, που περιείχε εκατοντάδες πήλινα ειδώλια, φαίνεται να αποδεικνύει την ύπαρξη στη Γεροσκήπου, κατά την Αρχαϊκή τουλάχιστον περίοδο, ιερού αφιερωμένου στην Αφροδίτη, αναφέρει.

« Με βάση τις αρχαίες πηγές, αλλά και μαρτυρίες ξένων περιηγητών και ιστορικών, οι Ιεροί Κήποι της Αφροδίτης πρέπει να βρίσκονταν στα νότια της Γεροσκήπου, στην πεδιάδα που απλώνεται κάτω από το βραχώδες οροπέδιο, στο οποίο είναι κτισμένος ο ιστορικός οικισμός, και εκτείνονταν μέχρι τη θάλασσα», σύμφωνα με τον κ. Παλιό. « Αυτοί ποτίζονταν από πηγές που ξεχύνονταν από διάφορα σημεία της βραχώδους πλαγιάς. Από τους κήπους αυτούς, σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα γεωγράφο Στράβωνα, περνούσε η πομπή των πιστών που κατέληγε στο Ιερό της Αφροδίτης στην Παλαίπαφο, με την ευκαιρία της τέλεσης των «Αφροδισίων», της ετήσιας γιορτής προς τιμήν της θεάς.

Λόγω του γεγονότος ότι η αρχαιολογία της Γεροσκήπου είναι ελάχιστα γνωστή, καθώς η περιοχή της δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά, η γνώση μας για το αρχαίο παρελθόν του τόπου είναι ακόμα αποσπασματική. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες ούτε και για την Κάτω Βρύση. Έστω, όμως, με τις υπάρχουσες αναφορές, η Κάτω Βρύση φαίνεται να αποτελούσε την κύρια πηγή των Ιερών Κήπων. Σημαντικές πληροφορίες που ενισχύουν την πιο πάνω εκδοχή, μας δίνει, στον πρώτο τόμο του έργου του Travels of Ali Bey, ο Ισπανός περιηγητής και κατάσκοπος Domingo Badia y Leyblich, γνωστός με το ισλαμικό ψευδώνυμο Ali Bey al-Abbasi, o οποίος επισκέφθηκε τη Γεροσκήπου τον Απρίλιο του 1806 και διέμεινε εδώ για τρεις μέρες.

Ο Ali Bey συνοδεύει την περιγραφή του για τη Γεροσκήπου και τον Ιερό της Κήπο με οκτώ επεξηγηματικές γκραβούρες, εξηγεί ο κ. Παλιός, μία εξ αυτών, άγνωστη στο ευρύ κοινό αφού δεν έχει περιληφθεί σε καμία από τις εκδόσεις που έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα και αφορούν στην ιστορία της Γεροσκήπου, δίνει σημαντικά στοιχεία:

« Το χαρακτικό αυτό (με την αρίθμηση ΧΧΙV) αποτελεί, ουσιαστικά, ένα «χάρτη» της Γεροσκήπου. Ο Ali Bey τοποθετεί σ’ αυτόν, με την αρίθμηση “a”, τον «κήπο», ο οποίος, όπως σημειώνει, «ξεκινά από το ακανόνιστο, γραμμικό βραχώδες και εκτείνεται μέχρι τη θάλασσα», «το χωριό Γεροσκήπου» (“b”), την «κρήνη της Γεροσκήπου» (“c”), «τα ερείπια της Αγίας Μαρίνας» (“d”), «το λαξευμένο βραχώδες, που οριοθετεί τον Ιερό Κήπο» (“e”), τη «Μεσόγειο Θάλασσα» (“g”), την «εκκλησία της Γεροσκήπου» (“k”), τα «βουνά της Πάφου» (“m”) και «τα ανοίγματα των τεράστιων σπηλαίων» (“n”).

Μέσα από τον χάρτη, οριοθετείται η μεγάλη έκταση που καταλαμβάνει ο Ιερός Κήπος της Αφροδίτης και καθίσταται σαφές ότι η «κρήνη της Γεροσκήπου», η κύρια πηγή των Ιερών Κήπων, την οποία αναφέρει στην περιγραφή του ο Ali Bey, είναι η γνωστή στις μέρες μας ως «Κάτω Βρύση». Σημειώνεται, επίσης, η θέση του οικισμού του χωριού, στα νοτιοανατολικά της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, που τα πρώτα χρόνια του 19ου αι., όπως γνωρίζουμε από άλλες πηγές, δεν ξεπερνούσε τα τριάντα πετρόκτιστα σπίτια. Η «εκκλησία της Γεροσκήπου», η οποία τοποθετείται στον χάρτη, δεν είναι άλλη απ’ αυτήν της Αγίας Παρασκευής, ενώ «τα τεράστια σπήλαια», που σημειώνονται σ’ αυτόν, είναι προφανώς οι αρχαίοι τάφοι και τα σπήλαια στα βόρεια βραχώδη υψώματα της Γεροσκήπου. Σε μία ακόμη γκραβούρα του (με την αρίθμηση XXVI), ο Ali Bey απεικονίζει ξεκάθαρα την Κάτω Βρύση, χαρακτηρίζοντάς την ως την «κύρια πηγή» του Ιερού Κήπου».

Άλλοι περιηγητές του 19ου αι. δίνουν την πληροφορία ότι η Κάτω Βρύση, για τους ντόπιους, αποτελούσε το «Λουτρό ή τα Λουτρά της Αφροδίτης», σύμφωνα με τον Πολιτιστικό Λειτουργό Γεροσκήπου.

« Ο Άγγλος εξερευνητής William Turner, που επισκέφθηκε τη Γεροσκήπου το 1815, αναφέρει ότι υπάρχουν κήποι που ποτίζονται από ένα ρυάκι που αναβλύζει από το βράχο λέγεται ότι το ρυάκι αυτό ήταν τα λουτρά της Αφροδίτης», τονίζει. « Ο Πρόξενος της Αμερικής Luici Palma di Cesnola, ο οποίος για περισσότερη από μία δεκαετία, από το 1865 έως το 1876, λεηλατούσε ανενόχλητος σημαντικές θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος σε ολόκληρη την Κύπρο, κάνει λόγο για μια πηγή που γέμιζε το σπήλαιο σαν δεξαμενή, ξεχείλιζε και δημιουργούσε ένα μικρό ρυάκι, αρκετό για να αρδεύσει τους γύρω αγρούς.

Ο Κύπριος πολιτικός, νομικός και δημοσιογράφος Γεώργιος Σ. Φραγκούδης, αναφερόμενος στη Γεροσκήπου, στο βιβλίο του «Κύπρις» (1890), γράφει:

« Η ανάμνησις της ωραίας θεού διατηρείται εισέτι ενταύθα ˙ εν των σπηλαίων της Γεροσκήπου καλείται λουτρόν της Αφροδίτης. Εδώ λοιπόν έλουε το αβρόν αυτής και τρυφηλόν σώμα η περικαλλής του Έρωτος μήτηρ; Αυτοί εισίν οι βράχοι οι τόσα ιδόντες θέλγητρα;».

Οι τελετές κοντά στη φύση, μέσα σε άλση, ήταν βασικό χαρακτηριστικό της λατρείας της Μεγάλης Θεάς, επισημαίνει ο Νίκος Παλιός. Η αρχαία Ιεροκηπία, με τις πλούσιες πηγές νερού, τα σπήλαια, τις υπόγειες στοές και την άγρια πυκνή βλάστηση, είχε όλα τα μορφολογικά γνωρίσματα των χώρων λατρείας της θεάς στον ελληνικό χώρο, αναφέρει: «Όπως στην Αθήνα, όπου η Αφροδίτη, με το επίθετο εν κήποις, λατρευόταν στο ύπαιθρο, ως θεά της γονιμότητας, σε δύο χώρους, στη βόρεια πλαγιά της Ακρόπολης και στις όχθες του Ιλισσού ποταμού. Δεν είναι, συνεπώς, καθόλου απίθανο το υπόγειο σπήλαιο που βρίσκεται λίγα μέτρα από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και η σήραγγα από την οποία περνά το νερό της Κάτω Βρύσης να συνδέονται με μυστηριακές τελετές προς τιμήν της Αφροδίτης και γενικά με τη λατρεία της θεάς. Ας σημειωθεί ότι το αυτό υπαινίσσονται στις μελέτες τους τόσο ο Γιώργος Ζυμπουλάκης όσο και ο Σταύρος Χατζηκυριάκου.

Μέσα από μια απίστευτη συνέχεια στον χρόνο, η ονομασία της Γεροσκήπου (Ιεροκηπία), με διάφορες τοποχρονικές μεταβολές, «ταξίδεψε» από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Το κληροδότημα των Ιερών Κήπων, αναπόσπαστο μέρος του οποίου αποτελεί ο χώρος που σήμερα είναι γνωστός ως «Κάτω Βρύση», αποτελεί, πιστεύω, το ισχυρότερο πολιτισμικό κεφάλαιο της Γεροσκήπου. Η παρακαταθήκη αυτή, δυστυχώς, δεν έχει τύχει του αναγκαίου σεβασμού και, ακόμα περισσότερο, δεν έχει εκτιμηθεί σωστά ούτε έχει αξιοποιηθεί προς όφελος της πόλης και των κατοίκων».

Η «Κάτω Βρύση» δεν είναι απλά ένας χώρος για τέλεση εκδηλώσεων και πολιτικών γάμων σήμερα, καταλήγει ο Πολιτιστικός Λειτουργός Γεροσκήπου. Και επειδή, διαχρονικά, τις αρχές του Δήμου και τους κατοίκους αυτού απασχολεί το θέμα της αναβάθμισης, της αναζωογόνησης του ιστορικού κέντρου, ας στρέψουμε, επιτέλους, την προσοχή μας στην κληρονομιά που κουβαλά, ακόμα και στο ίδιο της το όνομα αυτή η πόλη, τονίζει.