Η Κάτω Βρύση και η λατρεία της θεάς Αφροδίτης

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Του Νίκου Παλιού

Λειτουργού Πολιτιστικών Θεμάτων και Δημοσίων Σχέσεων Δήμου Γεροσκήπου.

Η Γεροσκήπου έχει μια μακρά και ενδιαφέρουσα ιστορία, που ξεκινάει από την αρχαιότητα. Αυτό, όμως, που σφράγισε τη φυσιογνωμία και τον πολιτισμό της είναι η σύνδεσή της με τη λατρεία της Αφροδίτης, καθώς στα χώματά της βρίσκονταν οι Ιεροί Κήποι της θεάς της βλάστησης και της γονιμότητας, του έρωτα και της ομορφιάς.

Πριν λίγους μήνες, στις 25 Νοεμβρίου του 2013, συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την κατασκευή των πετρόκτιστων καμάρων και του πλυσταριού στην έξοδο της πηγής που είναι γνωστή στις μέρες μας ως «Κάτω Βρύση», η οποία από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. κάλυπτε τις υδρευτικές και αρδευτικές ανάγκες της κοινότητας, ενώ εδώ γινόταν και το πλύσιμο των ρούχων των κατοίκων. Η λαϊκή παράδοση, μάλιστα, θέλει το νερό της, το οποίο διοχετεύεται μέσω υπόγειας σήραγγας που περνά από το προαύλιο της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, ως θαυματουργό («αγίασμα»), αφού αυτό συνδέθηκε με τη θεραπεία παθήσεων των οφθαλμών. Στα πολύ πρόσφατα σε μας χρόνια, ο χώρος της Κάτω Βρύσης συνδέθηκε και με ήθη και έθιμα της κοινότητας. Όταν πλησίαζε το Πάσχα, και μέχρι τη δεκαετία του ’40, οι οικοκυρές συνήθιζαν να παίρνουν όλα τα ρούχα της οικογένειας στη Βρύση, τα οποία και έπλεναν με την «αλουσίβα» και τη «φαούτα».  Εδώ γινόταν, επίσης, και το πλύσιμο των μαλλιών με τα οποία γίνονταν τα νυμφικά κρεβάτια. Μάλιστα, πριν την κατασκευή της Βρύσης της Πλατείας, εδώ έρχονταν για να πλύνουν το σιτάρι που θα χρησιμοποιείτο για την παρασκευή του ρεσιού. Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με χρονική ακρίβεια πότε ο χώρος αυτός πήρε το όνομα Κάτω Βρύση. Η ονομασία αυτή, πάντως, φαίνεται ότι άρχισε να χρησιμοποιείται από τους κατοίκους μετά το 1917, μετά, δηλαδή, από την κατασκευή της Βρύσης της Πλατείας, προφανώς για σκοπούς διάκρισης των δύο βρυσών. Η ονομασία Κάτω Βρύση δεν απαντάται προηγουμένως ούτε στις γραπτές πηγές ούτε στις προφορικές μαρτυρίες.

Τι ήταν, λοιπόν, η Κάτω Βρύση;

Το αρχαίο τοπωνύμιο Ιεροκηπία παραπέμπει σε ένα ιερό άλσος που θα υπήρχε μέσα σε τέμενος. Η ανακάλυψη στα μέσα του 20ου αι. (1948) ενός αποθέτη στην τοποθεσία Μονάγρι, λίγα μέτρα νοτιοανατολικά της Κάτω Βρύσης, που περιείχε εκατοντάδες πήλινα ειδώλια, φαίνεται να αποδεικνύει την ύπαρξη στη Γεροσκήπου, κατά την Αρχαϊκή τουλάχιστον περίοδο, ιερού αφιερωμένου στην Αφροδίτη. Με βάση τις αρχαίες πηγές, αλλά και μαρτυρίες ξένων περιηγητών και ιστορικών, οι Ιεροί Κήποι της Αφροδίτης πρέπει να βρίσκονταν στα νότια της Γεροσκήπου, στην πεδιάδα που απλώνεται κάτω από το βραχώδες οροπέδιο, στο οποίο είναι κτισμένος ο ιστορικός οικισμός, και εκτείνονταν μέχρι τη θάλασσα. Αυτοί ποτίζονταν από πηγές που ξεχύνονταν από διάφορα σημεία της βραχώδους πλαγιάς. Από τους κήπους αυτούς, σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα γεωγράφο Στράβωνα, περνούσε η πομπή των πιστών που κατέληγε στο Ιερό της Αφροδίτης στην Παλαίπαφο, με την ευκαιρία της τέλεσης των «Αφροδισίων», της ετήσιας γιορτής προς τιμήν της θεάς.

Λόγω του γεγονότος ότι η αρχαιολογία της Γεροσκήπου είναι ελάχιστα γνωστή, καθώς η περιοχή της δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά, η γνώση μας για το αρχαίο παρελθόν του τόπου είναι ακόμα αποσπασματική. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες ούτε και για την Κάτω Βρύση. Έστω, όμως, με τις υπάρχουσες αναφορές, η Κάτω Βρύση φαίνεται να αποτελούσε την κύρια πηγή των Ιερών Κήπων. Σημαντικές πληροφορίες που ενισχύουν την πιο πάνω εκδοχή, μας δίνει, στον πρώτο τόμο του έργου του Travels of Ali Bey, ο Ισπανός περιηγητής και κατάσκοπος Domingo Badia y Leyblich, γνωστός με το ισλαμικό ψευδώνυμο Ali Bey al-Abbasi, o οποίος επισκέφθηκε τη Γεροσκήπου τον Απρίλιο του 1806 και διέμεινε για τρεις μέρες στο σπίτι του Προξενικού πράκτορα της Βρετανίας στην Πάφο, Ανδρέα Ζυμπουλάκη:

« Την επόμενη μέρα, Παρασκευή 25 Απριλίου, επισκέφθηκα τον Ιερό Κήπο της Αφροδίτης. Είναι μια πεδιάδα, πλάτους ενός μιλίου, που εκτείνεται περίπου δύο μίλια κατά μήκος της ακτής, προς την οποία πέφτει με ομαλή κλίση. Την ψηλότερη πλευρά την περιβάλλει ασβεστολιθικός βράχος σε οριζόντια στρώματα, που έχει κάθετη πτώση˙ έχεις την εντύπωση ότι ο κήπος είναι υπόγειος, επειδή για να μπεις σ’ αυτόν από οποιαδήποτε πλευρά πρέπει να κατεβείς μέσα από ένα φαράγγι: και ενώ ο άνεμος πάνω μπορεί να φυσά άγρια, όπως συνέβη όταν ήμουν εκεί, κάτω στον κήπο επικρατεί πλήρης ηρεμία.

Από διάφορα σημεία της πλαγιάς τρέχει καλό καθαρό νερό και κάποιος μπορεί να δει ότι προηγουμένως το νερό ήταν περισσότερο από όσο πηγάζει τώρα. Αυτό διακλαδώνεται εύκολα σ’ όλη την κεκλιμένη πεδιάδα του κήπου. Ο βράχος έχει διάφορες πτυχώσεις, δίνοντας ποικιλομορφία στο σκηνικό και διευκολύνοντας τη διαίρεση του κήπου σε πολλά τμήματα, καθένα από τα οποία μπορούσε να έχει τα δικά του λαξευμένα σπήλαια ή δωμάτια.

Ολόκληρος ο κήπος ήταν σπαρμένος με σιτηρά και λίγο καπνό. Δεν βρήκα δένδρα, πλην από μερικά σε σχισμές του πετρώματος και λίγη αυτοφυή βλάστηση, εκτός από μερικά άθλια φυτά, τα οποία πρόσθεσα στη συλλογή μου. Έτσι, αυτός ο περίφημος κήπος, κάποτε θέλγητρο για τους λαούς της Ελλάδας και της Ασίας, τώρα είναι μόνο η κατοικία και το χωράφι ενός φτωχού ενοίκου.

Ακριβώς κάτω από το χωριό Γεροσκήπου, στον κήπο, βρίσκεται η κύρια πηγή. Και αυτή εκρέει από την πλαγιά του πετρώματος και δίνει εξαιρετικό νερό, όπως όλες οι πηγές στον κήπο, με μεγάλη αφθονία».

Ο Ali Bey συνοδεύει την περιγραφή του για τη Γεροσκήπου και τον Ιερό της Κήπο με οκτώ επεξηγηματικές γκραβούρες. Θα σταθούμε κυρίως σε μία εξ αυτών, άγνωστη στο ευρύ κοινό, αφού δεν έχει περιληφθεί σε καμία από τις εκδόσεις που έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα και αφορούν στην ιστορία της Γεροσκήπου.

Το χαρακτικό αυτό (με την αρίθμηση ΧΧΙV) αποτελεί, ουσιαστικά, ένα «χάρτη» της Γεροσκήπου. Ο Ali Bey τοποθετεί σ’ αυτόν, με την αρίθμηση “a”, τον «κήπο», ο οποίος, όπως σημειώνει, «ξεκινά από το ακανόνιστο, γραμμικό βραχώδες και εκτείνεται μέχρι τη θάλασσα», «το χωριό Γεροσκήπου» (“b”), την «κρήνη της Γεροσκήπου» (“c”), «τα ερείπια της Αγίας Μαρίνας» (“d”), «το λαξευμένο βραχώδες, που οριοθετεί τον Ιερό Κήπο» (“e”), τη «Μεσόγειο Θάλασσα» (“g”), την «εκκλησία της Γεροσκήπου» (“k”), τα «βουνά της Πάφου» (“m”) και «τα ανοίγματα των τεράστιων σπηλαίων» (“n”).

Μέσα από τον χάρτη, οριοθετείται η (μεγάλη) έκταση που καταλαμβάνει ο Ιερός Κήπος της Αφροδίτης και καθίσταται σαφές ότι η «κρήνη της Γεροσκήπου», η κύρια πηγή των Ιερών Κήπων, την οποία αναφέρει στην περιγραφή του ο Ali Bey, είναι η γνωστή στις μέρες μας ως «Κάτω Βρύση». Σημειώνεται, επίσης, η θέση του οικισμού του χωριού, στα νοτιοανατολικά της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, που τα πρώτα χρόνια του 19ου αι., όπως γνωρίζουμε από άλλες πηγές, δεν ξεπερνούσε τα τριάντα πετρόκτιστα σπίτια. Η «εκκλησία της Γεροσκήπου», η οποία τοποθετείται στον χάρτη, δεν είναι άλλη απ’ αυτήν της Αγίας Παρασκευής, ενώ «τα τεράστια σπήλαια», που σημειώνονται σ’ αυτόν, είναι προφανώς οι αρχαίοι τάφοι και τα σπήλαια στα βόρεια βραχώδη υψώματα της Γεροσκήπου. Σε μία ακόμη γκραβούρα του (με την αρίθμηση XXVI), ο Ali Bey απεικονίζει ξεκάθαρα την Κάτω Βρύση, χαρακτηρίζοντάς την ως την «κύρια πηγή» του Ιερού Κήπου.

Άλλοι περιηγητές του 19ου αι. δίνουν την πληροφορία, ότι η Κάτω Βρύση, για τους ντόπιους, αποτελούσε το «Λουτρό ή τα Λουτρά της Αφροδίτης». Ο Άγγλος εξερευνητής William Turner, που επισκέφθηκε τη Γεροσκήπου το 1815, αναφέρει:

Το χωριό είναι κτισμένο σε βραχώδη λόφο ˙ στην κοιλάδα, που βρίσκεται πιο κάτω, στο νότο, υπάρχουν κήποι που ποτίζονται από ένα ρυάκι που αναβλύζει από το βράχο λέγεται ότι το ρυάκι αυτό ήταν τα λουτρά της Αφροδίτης».

Ο Πρόξενος της Αμερικής Luici Palma di Cesnola, ο οποίος για περισσότερη από μία δεκαετία, από το 1865 έως το 1876, λεηλατούσε ανενόχλητος σημαντικές θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος σε ολόκληρη την Κύπρο, αναφέρει στα 1877:

Υπάρχει ένα μεγάλο τεχνητό σπήλαιο που φαίνεται να λαξεύτηκε στο βράχο, διαμέσου του οποίου ρέει μια πηγή και, αφού γεμίσει το σπήλαιο σαν δεξαμενή, ξεχειλίζει και δημιουργεί ένα μικρό ρυάκι, αρκετό για να αρδεύσει τους γύρω αγρούς. Αυτό είναι γνωστό ως «Λουτρό της Αφροδίτης». Πρέπει να πω ότι θα ήταν πραγματικά αδιάφορος στα θέλγητρα της φύσης εκείνος που δεν θα σκλαβωνόταν από την έξοχη ομορφιά του χώρου.

Ο Κύπριος πολιτικός, νομικός και δημοσιογράφος Γεώργιος Σ. Φραγκούδης, αναφερόμενος στη Γεροσκήπου, στο βιβλίο του «Κύπρις» (1890), γράφει:

« Η ανάμνησις της ωραίας θεού διατηρείται εισέτι ενταύθα ˙ εν των σπηλαίων της Γεροσκήπου καλείται λουτρόν της Αφροδίτης. Εδώ λοιπόν έλουε το αβρόν αυτής και τρυφηλόν σώμα η περικαλλής του Έρωτος μήτηρ; Αυτοί εισίν οι βράχοι οι τόσα ιδόντες θέλγητρα;».

Ο Αθανάσιος Σακελαρίου, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ιστορικός συγγραφέας, σημειώνει το 1890, στον πρώτο τόμο του βιβλίου του «Τα Κυπριακά»:

Παρ’ αυτήν δε ευρίσκεται μέγα σπήλαιον λίαν τεχνικώς λελαξευμένον, εξ’ ου ρέει μεγάλη πηγή ύδατος, Λουτρά της Αφροδίτης υπό των εγχωρίων καλουμένη. Υπό των υδάτων δε τούτων ποτίζονται αι περί την κώμην γαίαι. Παρ’ αυτήν δε ευρίσκονται και πολλοί αρχαίοι τάφοι».

Επομένως, σύμφωνα με τις υπάρχουσες πηγές, στην αρχαιότητα έχουμε μία άφθονη πηγή νερού που αναβλύζει από τον βράχο, η οποία συνδέεται άμεσα με την υδροδότηση του Ιερού Κήπου και θεωρείτο από τους κατοίκους ως «λουτρό» της Αφροδίτης. Ίσως, όμως, να είχε και σημαντικό ρόλο στις λατρευτικές τελετές της θεάς, όπως υποψιάζεται ο Ali Bey, o οποίος θα πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν μανιώδης ερευνητής του θέματος «Αφροδίτη» και κατά την παραμονή του στο νησί αναζήτησε κάθε πιθανό ιερό της χώρο. Γράφει, λοιπόν, ο Ισπανός περιηγητής:

« Η κύρια είσοδος φαινόταν σε μένα ένα είδος ράμπας ή σκάλας λαξευμένης στο βράχο, στο πλάι του σημερινού χωριού, ο θόλος της οποίας έχει πέσει, αφήνοντας ανοιχτό το πέρασμα από πάνω και καλυμμένο με ερείπια. Αυτό μου επιβεβαιώνει την άποψη ότι στον ιερό κήπο έμπαινε κανείς μέσω ενός σπηλαίου όπως ακριβώς εκείνα που εξακολουθούν να υπάρχουν δίπλα του. Ίσως ο νεοφώτιστος να εκρατείτο εκεί για να υποβληθεί σε κάποια δοκιμασία ή για να λάβει μέρος στα μυητικά μυστήρια.

Εάν αυτό ήταν έτσι, όταν αυτός επανερχόταν στο φως στη μέση του κήπου θα μπορούσε να πιστεύει ότι μεταφέρθηκε σε κάποια ουράνια περιοχή. Ο βράχος εδώ εξορύσσεται βέβαια σε πολλά μέρη, επειδή μπορείς να δεις ανοίγματα ή γαλαρίες, και, αν η εικασία μου είναι σωστή, ποιος θα περιγράψει το ζοφερό λαβύρινθο, τον οποίο οι μυημένοι έπρεπε να διασχίσουν πριν φτάσουν στον κήπο; Είμαστε εξοικειωμένοι με τις τρομερές τελετές της Ίσιδας και του Όσιρη ˙ γνωρίζουμε, επίσης, ότι ο Πυθαγόρας, όταν θέλησε να συμμετάσχει στα μυστήρια της Διοσπόλεως, ήταν υποχρεωμένος να υποβληθεί στη σκληρή εγχείριση της περιτομής. Ήταν κι αυτό, όπως υποπτεύομαι, μια κατάσταση μύησης στα μυστήρια της Αφροδίτης; Εννοώ τις αρχέγονες τελετές που γίνονταν πολύ πιο πριν απ’ εκείνες που τελούνταν στα ιερά της θεάς».

Οι τελετές κοντά στη φύση, μέσα σε άλση, ήταν βασικό χαρακτηριστικό της λατρείας της Μεγάλης Θεάς. Η αρχαία Ιεροκηπία, με τις πλούσιες πηγές νερού, τα σπήλαια, τις υπόγειες στοές και την άγρια πυκνή βλάστηση, είχε όλα τα μορφολογικά γνωρίσματα των χώρων λατρείας της θεάς στον ελληνικό χώρο. Όπως στην Αθήνα, όπου η Αφροδίτη, με το επίθετο εν κήποις, λατρευόταν στο ύπαιθρο, ως θεά της γονιμότητας, σε δύο χώρους, στη βόρεια πλαγιά της Ακρόπολης και στις όχθες του Ιλισσού ποταμού. Δεν είναι, συνεπώς, καθόλου απίθανο το υπόγειο σπήλαιο που βρίσκεται λίγα μέτρα από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και η σήραγγα από την οποία περνά το νερό της Κάτω Βρύσης να συνδέονται με μυστηριακές τελετές προς τιμήν της Αφροδίτης και γενικά με τη λατρεία της θεάς. Ας σημειωθεί ότι το αυτό υπαινίσσονται στις μελέτες τους τόσο ο Γιώργος Ζυμπουλάκης όσο και ο Σταύρος Χατζηκυριάκου.

Μέσα από μια απίστευτη συνέχεια στον χρόνο, η ονομασία της Γεροσκήπου (Ιεροκηπία), με διάφορες τοποχρονικές μεταβολές, «ταξίδεψε» από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Το κληροδότημα των Ιερών Κήπων, αναπόσπαστο μέρος του οποίου αποτελεί ο χώρος που σήμερα είναι γνωστός ως «Κάτω Βρύση», αποτελεί, πιστεύω, το ισχυρότερο πολιτισμικό κεφάλαιο της Γεροσκήπου. Η παρακαταθήκη αυτή, δυστυχώς, δεν έχει τύχει του αναγκαίου σεβασμού και, ακόμα περισσότερο, δεν έχει εκτιμηθεί σωστά ούτε έχει αξιοποιηθεί προς όφελος της πόλης και των κατοίκων.

Η «Κάτω Βρύση» δεν είναι απλά ένας χώρος για τέλεση εκδηλώσεων και πολιτικών γάμων. Και επειδή, διαχρονικά, τις αρχές του Δήμου μας και τους κατοίκους αυτού απασχολεί το θέμα της αναβάθμισης, της αναζωογόνησης του ιστορικού κέντρου, ας στρέψουμε, επιτέλους, την προσοχή μας στην κληρονομιά που κουβαλά, ακόμα και στο ίδιο της το όνομα αυτή η πόλη.

Με στόχο την ανάδειξη της τοπικής ταυτότητας της περιοχής μας, προτείνω τη μετονομασία της τοπικής μας αρχής από «Δήμο Γεροσκήπου» σε «Δήμο Ιερού Κήπου». Ανάμεσα στα άλλα, η αλλαγή του ονόματος θα διευκολύνει τον Δήμο στην προβολή και την προώθηση του τοπικού συγκριτικού πλεονεκτήματος της Γεροσκήπου. Πιστεύω ότι μια τέτοια ενέργεια θα βοηθήσει στην ενίσχυση του συνόλου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της πόλης, με θετικά αποτελέσματα σε όλους τους τομείς δράσης του Δήμου μας.